«Бітва за мурал». The New York Times пагутарыла з былой актывісткай «Плошчы Перамен»
Дзіяна Каранкевіч зараз жыве ў Польшчы. Былая палітзняволеная і жыхарка «Плошчы Перамен» апынулася там пасля таго, як збегла з хатняй хіміі — беларуска атрымала два гады абмежавання волі ў жніўні 2021 года. The New York Times звязаліся з актывісткай і пагутарылі пра яе пратэсны шлях і важныя ўспаміны з самага вядомага мінскага двара.
31.03.2022 / 15:32
Фота: Yauhen Attsetski
У 2018 годзе Каранкевіч пераехала ў адну з трох ідэнтычных шматпавярховікаў на перасячэнні Сморгаўскага тракту і вуліцы Чарвякова. Дзіяна, 30-гадовы майстар па манікюры, жыла там разам з мамай і пяцігадовым сынам Цімафеем і працавала ў салоне на першым паверсе аднаго з дамоў.
Актывістка была сведкай падзей 6 жніўня, калі на праўладным канцэрце ў гонар чыгуначных войскаў, якіх у Беларусі няма, гукааператары ўключылі песню групы «Кіно» «Перемен». Амаль адразу будучых «дыджэяў перамен», як пазней назвалі гэтых хлопцаў, арыштавалі, а прыкладна праз тыдзень жыхары трох будынкаў, у адным з якіх жыла Дзіяна, пабачылі ў сваім двары іх вялікую чорна-белую выяву.
Пазней Дзіяна даведалася, што мурал не павінен быў з’явіцца ў іх двары. Яго хацелі размясціць на месцы, дзе дыджэі ўключылі песню, але міма праязджалі сілавікі, і аўтары мурала проста пабаяліся. У іх было усё гатова, таму яны проста размясцілі мурал на першым лепшым месцы, дзе маляваць было бяспечней, — на дзіцячай пляцоўцы ва ўласным двары.
Дзіяна лічыць, што, калі б мурал размясцілі ў любым іншым месцы, ён бы не захаваўся. Магчыма, калі б улады вырашылі яго зафарбаваць, як яны гэта рабілі з вялікай колькасцю іншых рэвалюцыйных графіці, ніхто б іх не спыніў. Але жыхары «Плошчы Перамен» — так цяпер назвалі двор — заўважылі мурал.
З 2018 года Дзіяна была актыўнай карыстальніцай тэлеграм-чата свайго дома. Калі пачалася пандэмія, у чаце суседзяў актыўна абмяркоўвалі апошнія навіны. Аднойчы там узнік канфлікт: адны людзі крытыкавалі другіх, тых, якія націскалі кнопкі ў ліфце ключамі, каб не націскаць пальцамі. Да размовы далучыўся Сцяпан Латыпаў, жыхар кватэры на 16 паверсе ў адным з дамоў.
Латыпаў, 41-гадовы арбарыст, расказваў удзельнікам чата пра тое, як краіна перажывае пандэмію: пра шпіталі, дзе не хапала сродкаў, пра высокую колькасць хворых і пра тое, як дактароў прымушаюць маўчаць. Сцяпан размясціў у чаце фота кіслародных балонаў і сказаў, што ў яго дома іх тры, таму, калі нешта здарыцца, можна да яго звяртацца.
Дзіяна расказвае і пра іншага карыстальніка таго чата, 38-гадовага праграміста Васіля Логвінава. Калі мінскія камунальшчыкі ўпершыню паспрабавалі зафарбаваць мурал на «Плошчы Перамен», Логвінаў разам з іншымі жыхарамі пайшоў яго адмываць. У тыя ж дні жыхары дамоў пачалі ўпрыгожваць агароджу каля пляцоўкі БЧБ-стужкамі і ладзіць на Плошчы сустрэчы.
* * *
Каранкевіч была знаёмая і з іншым вядомым жыхаром Плошчы перамен — Раманам Бандарэнкам. Яна пачула пра яго, калі ў чаце пачалі абмяркоўваць, што Бандарэнка нібыта вельмі падобны да ціхара — ён заўсёды апранаў толькі чорнае і насіў капюшон. Аднойчы ў двары актывістка падышла да яго і наўпрост спытала: «Ты ціхар ці не?» Той павярнуўся да яе і паглядзеў на яе сваімі шырокімі вачыма: «Я? Я Рома, я не ціхар!» Мясцовыя жыхары нарэшце ўпэўніліся ў яго шчырасці, калі пабачылі, як Раман вучыць іх дзяцей маляваць у двары.
Вечарам 11 лістапада Дзіяна збіралася адмываць нецэнзурны надпіс, які нехта зрабіў на будцы. Там яна сустрэла Бандарэнку, які радасна паведаміў, што ён сышоў са сваёй працы менеджэра ў магазіне і цяпер будзе прыходзіць на Плошчу кожны дзень. Трохі раней ён паспяхова прайшоў сумоўе на працу сваёй мары ў галіне графічнага дызайну.
Дзіяна Каранкевіч разам з сынам у іх кватэры ў Варшаве. Фота: Emile Ducke / The New York Times
Да іх падышоў Васіль Логвінаў, які папярэдзіў, што да Плошчы пад’язджаюць мікрааўтобусы без нумароў, таму трэба сыходзіць. Дзіяна заўважыла ў двары незнаёмых людзей у масках і капюшонах. Яна напісала ў чаце заклік нікому не выходзіць у двор, але адна жанчына яго не прачытала, бо вярталася з магазіна з дзіцём. Яна сутыкнулася з незнаёмцамі, і да яе далучылася яшчэ адна жанчына, што праходзіла міма.
Бандарэнка напісаў у чаце «Я выходжу» і выйшаў на двор.
Актывістка расказвае, як разам з іншымі жыхарамі «Плошчы Перамен» яна спрабавала знайсці Бандарэнку ў шпіталі, як думала, што яго проста затрымалі, а потым даведалася, што Раман знаходзіцца ў нейрахірургічным аддзяленні, і яго аперуюць ужо на працягу некалькіх гадзін. Ён памёр на наступны дзень у 19:10.
* * *
Вясной 2021 года жыхары «Плошчы Перамен» нарэшце заўважылі, што з яе зніклі сілавікі, якія дзяжурылі там каля пяці месяцаў — з дня разгону пратэстаў, прысвечаных гібелі Рамана Бандарэнкі. Таму актывісты вырашылі аднавіць мурал. Ноччу 8 мая яны сабраліся ў гаражы і накіраваліся на Плошчу. Дзіяна і Васіль аднавілі яго за чатыры хвіліны. Іншыя актывісты вярнулі на пляцоўку БЧБ-стужкі і сцяг.
На наступным тыдні іх схапілі сілавікі. Рэч у тым, што адна з актывістак — жанчына, у якой было дзіця-інвалід, парушыла правілы бяспекі і сышла з Плошчы не тым маршрутам, якім было трэба. Яе твар трапіў на камеры назірання. Той жа раніцай прыйшлі і да самой Каранкевіч, яе тэлефонам скарысталіся, каб напісаць Васілю.
Актывістка спачатку думала, што пойдзе па адміністратыўцы. Калі яна апынулася ў РУУС, сілавікі спачатку добра да яе ставіліся: дазволілі некаму прынесці ёй шаўрму, спыталі, ці згодная яна, калі яе тэлефон забяруць у якасці доказу.
Пазней, у камеры, Дзіяна сустрэла тую самую жыхарку «Плошчы Перамен», што трапіла на камеры відэаназірання. Яна і расказала сілавікам, што менавіта Дзіяна з Васілём аднавілі мурал. Пазней Каранкевіч нават была рада, што іх імёны назвалі: яна кажа, што не ведае іншых людзей, якія б вытрымалі ціск падчас зняволення і нічога б не расказалі сілавікам.
Суд Дзіяна чакала ўжо дома — яе выпусцілі пад хатні арышт. У той жа час з салона, дзе раней працавала Каранкевіч, яе звольнілі — улады ціснулі на дырэктара ўстановы. Дзіяна не мела ні працы, ні магчымасці пагутарыць з сябрамі, на два месяцы яна апынулася ў глыбокай дэпрэсіі. Праз нейкі час ёй пераслалі кантакт чалавека, што дапамагаў ахвярам палітычных рэпрэсій з’язджаць з Беларусі, і Дзіяна ледзьве знайшла ў сябе сілы заняцца ўласным выратаваннем. Рэпрэсіі ў краіне пашыраліся, і ёй стала зразумела, што трэба бегчы.
У канцы жніўня прайшоў суд. Васіль Логвінаў атрымаў два гады хіміі, Дзіяна — два гады хатняй хіміі. Праз некалькі дзён Дзіяна з сынам селі ў мікрааўтобус з хлопцам, якога яны ўпершыню сустрэлі за дзень да таго. Ён давёз актывістку з сынам да дзяржаўнай мяжы, і тады яе сын разам з амаль незнаёмым чалавекам перасеклі мяжу.
Тым часам Дзіяна разам з Васілём і яшчэ адным беларусам чакала сігналу ад Фёдара — чалавека, што арганізоўваў іх эвакуацыю (пазней аказалася, што пад гэтым імем хаваюцца розныя актывісты). Толькі праз паўтара месяца, у кастрычніку 2021 года, былыя жыхары «Плошчы Перамен» нарэшце перабраліся ва Украіну. Васіль і яго сям’я пераехалі ў Гданьск, Дзіяна з сынам цяпер жывуць у Варшаве. Пасля пачатку вайны ва Украіне яна наведвала пратэсты каля беларускай і расійскай амбасад, актывістка таксама дапамагае беларусам, што прыбываюць у Польшчу.
Апошні фрагмент рэпартажу — гутарка з тымі актывістамі «Плошчы Перамен», што ўсё яшчэ застаюцца ў Беларусі. Карэспандэнтка New York Times сустракалася з імі ў канцы 2021 года на ўмовах ананімнасці, яна ведала толькі іх псеўданімы. Нягледзячы на ўсе рэпрэсіі, актывісты адчуваюць толькі яшчэ большы гнеў да рэжыму: «Яны думалі, што здолеюць нас задушыць, але ні ў якім разе, мы ёсць».