Zialony list, čyrvony ćviet: šypšyna
Pra raślinu, jakaja dziakujučy paetyčnamu hieniju Uładzimira Duboŭki časam usprymajecca jak adzin ź simvałaŭ Biełarusi, piša doktar historyi Aleś Bieły.
15.06.2024 / 16:51
DEPOSITPHOTOS.COM, BY BOVALENTINO
Na zamčyščach,
Kala zabytych dvaroŭ,
Dzie chmyz vyrastaje niachłynna,
Niavieścicca
Chutaranka šypšyna —
Kalučy pozirk,
Zialonaja kroŭ.
Ryhor Baradulin
Navukovaja łacinskaja nazva šypšyny Rosa canina (dasłoŭna «sabačaja ruža»), jakuju možna sustreć taksama ŭ narodnych havorkach roznych moŭ, źviazanaja nibyta z tym, što ŭ Siaredniavieččy hetuju raślinu doŭhi čas vykarystoŭvali jak srodak dla lačeńnia sabačych ukusaŭ i prafiłaktyki šalenstva. Ale heta tolki adna ź viersij. Inšaja, bolš prostaja, tłumačyć nazvu tym, što ścipłaj šypšynie daloka da pryhažości vytančanych sadovych ružaŭ. I praz takuju nazvu admysłova padkreślivałasia jaje nievysakarodnaść.
Šypšyna (łac. Rosa) — rod kvietkavych raślin siamiejstva ružavych, u jakim aficyjna naličvajecca 366 asobnych vidaŭ, a ŭ niekatorych kłasifikacyjach vydzialajuć až da 500.
Ułasna kažučy, šypšyna — ahulnaja biełaruskaja nazva dzikarosłych vidaŭ i formaŭ ružy, bo ŭsie jany majuć charakternyja abarončyja šypy.
Usie kulturnyja ružy taksama adnosiacca da hetaha rodu, i pravieści dakładnuju miažu pamiž akulturanymi i dzikimi formami na padstavie abjektyŭnych bijałahičnych kryteryjaŭ składana.
U Biełarusi viadomyja prynamsi 9 dzikarosłych vidaŭ hetaha rodu. Najbolš viadomyja ź ich — ruža sabačaja, ruža majskaja, ci karyčnaja, ruža ržava-čyrvonaja, ruža Žerara, ruža miakkaja, ruža skurystalistaja, ruža Jundziła. Apošni z hetych vidaŭ, darečy, nazvany ŭ honar Stanisłava Banifacyja Jundziła (1761—1847), uradženca Lidskaha pavieta, rektara pijarskaha kalehiuma ŭ Ščučynie i adnaho z zasnavalnikaŭ sučasnaj navukovaj bataniki na terytoryi Biełarusi.
Havoračy pra šypšynu ŭ hetym artykule, my majem na ŭvazie pieradusim «ružu sabačuju». Inšyja ž vidy majuć vielmi blizkija da jaje źniešni vyhlad i ŭłaścivaści, a tamu ŭ masavaj śviadomaści, jak praviła, za asobnyja nie ŭsprymajucca. Adroźnivajuć ich tolki vučonyja-bataniki.
Ruža sabačaja. Z knihi Ota Vilhielma Tome «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz». 1885 hod. WIKIMEDIA COMMONS
Ruža sabačaja — listapadny kust, jaki dasiahaje ŭ vyšyniu ad 1,5 da 2,5 m. Parastki ŭ jaho toŭstyja, duhapadobna vyhnutyja, kara zialonaja, z soniečnaha boku čyrvanieje. Na parastkach majucca sierpapadobnyja šypy, zaŭsiody kručkapadobna vyhnutyja.
Kvietki ŭ hetaj raśliny — biez pachu, adzinočnyja abo sabranyja pa try-piać u vierchavinnyja ščytkapadobnyja sukviećci, koleru ŭ dyjapazonie ad biełaha da jarka-ružovaha.
Płady šypšyny, jakija daśpiavajuć u žniŭni, — avalnaj formy, hładkija i lśnianyja, aranžava-čyrvonaha koleru. Unutry jany ŭtrymlivajuć nasieńnie — šmat varsistych areškaŭ.
Dzieci i padletki z hetymi areškami časta davoli žorstka zabaŭlajucca: raździrajuć płod šypšyny i jahonaje źmieściva kidajuć, ci to žadajučy za niešta adpomścić, ci to prosta žartujučy, kamuści za kaŭnier. Varsinki, raściortyja pamiž ciełam i adzieńniem, pačynajuć piačy i śviarbieć, a pazbycca ich nie tak prosta.
Simvał kachańnia i nośbit tajamnic
Nadzialać šypšynu raznastajnymi cudoŭnymi ŭłaścivaściami i atrybutami roznych bostvaŭ pačali jašče ŭ hłybokaj staražytnaści.
U antyčnaj mifałohii šypšyna — jaskravy simvał kachańnia. Jana adnaznačna asacyjujecca z Afradytaj (Vienieraj), bahiniaj pryhažości i kachańnia, jakuju časta malujuć ź viankom z šypšynaŭ vakoł hałavy.
Čyrvonyja kvietki šypšyny (abo ružy) byccam by atrymali svoj koler ad jaje kryvi. Kali jana ŭbačyła svajo adzinaje kachańnie, Adonisa, śmiarotna paranienym, to imkliva pabiehła da jaho i nieaściarožna ŭkałołasia ab šypy. A paśla viasiella Erasa, niaźmiennaha spadarožnika i pamočnika Afradyty, ź Psichiejaj, bahiniaj Dušy, usia ziamla zaźziała ružami, raskidanymi tryma hracyjami, kab adśviatkavać viečny sajuz kachańnia i dušy.
Darečy, i słavianski boh kachańnia Palel, syn bahini Łady, nasiŭ vianok, u jaki byli ŭplecienyja ružovyja kvietki šypšyny.
Rymlanie pajšli jašče dalej, stvaryŭšy sapraŭdny kult (dzikaj) ružy. Kvietki prynosili ŭ achviaru baham, pialostki kłali ŭ paduški, imi asypali padłohi padčas relihijnych i hramadzianskich cyrymonij.
Taksama dla rymlan šypšyna-ruža stała simvaličnym nośbitam tajamnic. Nad miescami, dzie vialisia pieramovy (u pryvatnaści, nad stałami), časta viešali dzikija ružy jak napamin udzielnikam, što ŭsio, što skazana «pad ružaj», nikoli nie pavinna paŭtaracca ŭ inšym miescy.
Termin sub rosa dictum («pad ružaj skazana») byŭ dla staražytnych rymlan, a potym i dla niemcaŭ, jakija pieraniali hety simvalizm, svojeasablivym «hryfam strohaj sakretnaści».
U Hiermanii ruža praciahvała zastavacca znakam tajemnych tavarystvaŭ i tajamnicy naohuł.
Va ŭłasna ž hiermanskaj mifałohii dobra viadomy taki siužet. Dzievy-valkiryi, jakija pieranosili dušy pamierłych vajaroŭ u raj Valchału pry pałacy boha Odzina, nikoli nie pavinny byli ŭmiešvacca ŭ chod padziej. Ale adna ź ich, Brunchilda, adnojčy dapamahła atrymać pieramohu adnamu z sapiernikaŭ u bitvie dvuch karaloŭ. I mienavita tamu ź ich, chto pa zahadzie boha vajny Votana pavinien byŭ zahinuć. Uhnievany boh u pakarańnie pakłaŭ pad hałavu śpiačaj Brunchildy halinku dzikaj ružy z atručanymi šypami. Dzieva pahruziłasia ŭ viečny son, i abudzić jaje moh tolki prync, jaki pakachaŭ by jaje. Prytym i šlach da śpiačaj dzievy achoŭvaŭ šypšyńnik. Hety siužet z roznymi varyjacyjami daŭ pačatak mnohim narodnym i litaraturnym kazkam.
Mahčyma, valkiryja Brunchilda — pravobraz sonnaj pryhažuni. Mastak Johan Hieorh van Kaśpiel. PINTEREST.COM
Niačystaja raślina na miažy roznych śvietaŭ
U słavianskaj, u tym liku ŭ biełaruskaj, mifałohii šypšyna praz svaje šypy nadzialajecca pieravažna niehatyŭnymi ŭłaścivaściami, ličycca «niačystaj» raślinaj. Praŭda, jak i ŭ inšych kalučych raślinaŭ, niebiaśpieka ad jaje šypoŭ — dvuchbakovaja. Jana moža vykarystoŭvacca i jak abiareh ad demanaŭ, dla niejtralizacyi škodanosnaj mahii, pry lačeńni chvarobaŭ. I takim čynam šypšyna raście na miažy svajho i čužoha śvietu.
U viadomaj baładzie śpievakoŭ z Aŭstralii Nika Kejva i Kajli Minoŭh «Where the Wild Roses Grow» (1996) pra fatalnaje kachańnie i padstupnaje zabojstva zaraśnik šypšyny stvaraje toj ža samy anturaž — śmiarotna niebiaśpiečnaj miažy našaha narmalnaha i nieziamnoha śvietu.
Na vulicach našych haradoŭ čaściej raście ruža skurystalistaja. LEROYMERLIN.RU
U znacharskich zamovach šypšyna, jak, darečy, i asina, simvalizavała inšaśviet, kudy imknulisia pierasłać chvaroby ci suroki ź ludziej: «Uroki, vy ŭroki, kali vy nadumany, kali vy nahadany, ci vy žanockija, ci vy parabockija, ci vy babskija, ci vy dzieckija? To idziecie vy na šypšynu, na horku asinu. Tam vam prabyvać, rabie božaj (imia) urokaŭ nie byvać, kaściej nie łamać…»
Dla padmacavańnia hetaj mahičnaj formuły pad šypšynu vylivali i reštki hajučych advaraŭ, jakimi lačyli chvoraha. A bałhary i makiedoncy, darečy, tłumačyli raptoŭnuju chvarobu čałavieka tym, što jon «dzieści ŭlez pad šypšynu».
Na Uschodnim Paleśsi šypšynu ź jaje kalučkami zasoŭvali ŭ ščyliny chaty na Kupalskuju noč, baroniačysia ad viedźmaŭ.
U adnoj čaradziejnaj kazcy duša pamierłaha ŭ vyhladzie karlika adździačvaje karaleviču za dapamohu tym, što daje jamu dzieviać dubcoŭ z šypšyny, jakija dzieviać dzion nieabchodna łamać nad hałavoj pani-pryhažuni — paluboŭnicy čorta, kab ź jaje vyjšli ŭsie niačystyja duchi.
Čyrvonaja ruža, nie stoj na darozie
U narodnych baładach śviakroŭka sadzić na mahile atručanaj joj niaviestki šypšynu, u toj čas jak na mahile lubimaha syna — čyrvonuju kalinu (ci javar):
Pachavaju syna ŭ višniovym sadočku,
A čužu niaviestu ŭ ciomnieńkim lasočku.
Pasadžu na synku čyrvonu kalinku,
A čužoj niavieście — čornuju šypšynku.
Šypšynaj (abo horkim asińnikam, suchim jelnikam) zarastajuć ściežki-darožki, jakija złučali kaliści rodnych ludziej. Zaŭvažcie, šypšyna ŭ baładzie nazyvajecca «čornaj» — ale heta nie realny koler raśliny abo niejkaj jaje častki, a simvaličny, koler «čornaj» doli.
Pavodle staražytnarymskaj mifałohii, Fłora, bahinia kvietak i viasny, ubačyła nimfu, što pamirała, paškadavała jaje i pieratvaryła ŭ kvietku — ružu. WIKIMEDIA COMMONS
Šyrokuju viadomaść u apracoŭcy Uładzimira Mulavina atrymała inšaja narodnaja pieśnia:
Čyrvonaja ruža, nie stoj na darozie!
Nie stoj na šyrokaj, chto jdzie, toj łamaje.
Žanaty łamaje — dziaciam na zabavu,
Chałasty łamaje — dzieŭkam na spadmanu.
Za što, za što, jakoje dziva?
Za toje, za toje, jak ty krasiva.
Ale heta nie śvietłaja, nie radasnaja, ale fatalnaja pryhažość. Mahčyma, nievypadkova hetaja pieśnia źmiaščaje dzikuju ružu mienavita pry darozie?
Adna z udzielnic supołki «Simvaličny śviet biełaruskich raślinaŭ» padzialiłasia voś takim nazirańniem: «Byŭ čas, kali ja šmat chadziła piechatoju ŭ roznych miaścinach Biełarusi. Dyk voś što zaŭvažyła: uzdoŭž brukavanak ci starych daroh vielmi časta raście šypšyna». Ci heta sama raślina lubić takija ŭzbočyny, ci jaje daŭniej admysłova vysadžvali ŭzdoŭž daroh?
Atrybut Panny Maryi
U chryścijanstvie simvalizm šypšyny taksama dvaisty. Z adnaho boku, pavodle staroha padańnia, zrynuty Boham ź nieba Satana zadumaŭ byŭ iznoŭ padniacca tudy. Dla hetaha jon abraŭ šypšynu, čyje niekali pramyja stvały z šypami musili pasłužyć jamu hetkaj «drabinaj». Ale Usiavyšni razhadaŭ jahony płan i sahnuŭ i halinki, i kalučki šypšyny ŭniz. Z taho času jany vyhnutyja dadołu i čaplajucca za ŭsio, što da ich dakranajecca. Ale, ź inšaha boku, hetyja ž samyja kalučki simvalizujuć i ciarnovy vianiec Chrysta, jaki praz pakuty prynios zbaŭleńnie ŭsiamu čałaviectvu. Narodnaja biełaruskaja nazva ciornu, darečy, taksama «šypšyna».
Pieradusim ža šypšyna ŭ chryścijanstvie — atrybut Panny Maryi, asabliva praź simvalizm liku 5, a mienavita stolki pialostkaŭ u hetaj kvietki. U katalickaj tradycyi Ružaniec — i admysłovy kompleks malitvaŭ, i pryłada, nakštałt pacierak, dla ich adličvańnia. Ružaniec — heta malitoŭny rozdum pra piać radasnych, piać balesnych i piać słaŭnych tajamnicaŭ žyćcia Maryi.
HOLYART.IT
Litaraturnaje pieraasensavańnie
U ramantyčnaj paezii XIX stahodździa ŭsprymańnie dzikaj ružy pačynaje kantrastavać z hłybinnaj narodnaj paetykaj. Hety impuls, mahčyma, pajšoŭ ad vierša Johana Volfhanha fon Hiote «Heidenröslein» («Polnaja ružačka», 1771), jaki akazaŭ prykmietny ŭpłyŭ na farmavańnie mastackich hustaŭ novaj epochi pa ŭsioj Jeŭropie. U tym liku ŭ pierakładzie Juzafa Hrajnerta na polskuju vierš byŭ pakładzieny na muzyku našym słavutym kampazitaram Stanisłavam Maniuškam.
Dzikaja ruža ŭ hetym vieršy — mietafara pryhožaj, ale i hodnaj, niezaležnaj dziaŭčyny, jakaja nie dajecca tak prosta siabie «sarvać», a patrabuje dalikatnaha, piaščotnaha abychodžańnia. Tolki kali zakachany chłopiec uziaŭ jaje z «dzikaha» łuhu ŭ dom, dzie abychodziŭsia ź joj jak z karalevaj, jana adkazała jamu ŭzajemnaściu. Hetaja źmiena ŭ simvaliźmie šypšyny adlustroŭvała pastupovy rost statusu žančyny ŭ buržuaznym hramadstvie ŭ paraŭnańni ź fieadalnym, ale, vidać, była i zvarotam da bolš žyćciaradasnaha, śvietłaha simvalizmu šypšyny ŭ antyčnaj mifałohii. A mahčyma, jość u hetym i ŭpłyŭ chryścijanskaj Maryjnaj vobraznaści.
A ad simvalizmu kachanaj dziaŭčyny niedaloka i da simvalizmu Radzimy. Takaja suviaź pačynaje prasočvacca z naradžeńniem nacyjanalnych pačućciaŭ. Mahčyma, mienavita taki padvojny sens chacieŭ ukłaści ŭ nazvu svajho niavydadzienaha paetyčnaha zbornika Maksim Bahdanovič.
Za paŭhoda da śmierci, u vieraśni 1916 hoda, jon pisaŭ Vandzie Lavickaj, dačce piśmieńnika Jadvihina Š., ź Jarasłaŭla: «… Prahladaju hetymi dniami svoj «Vianok». Niedachvataŭ rožnych — hibiel, dy i knižka heta zusim maładaja: vieršy jaje pisalisia z pałovy 1909 da pałovy 1912 hoda, kali mnie było 17— 20 hod. Ale ŭ joj usio ž taki jość i tvorčaść, i natchnieńnie, i surjoznaja praca. Uziaŭ ja karandaš, pałavinu vieršaŭ vykasavaŭ zusim, druhuju prabuju abhładzić. Dadam da hetaj druhoj pałaviny lepšyja ź vieršaŭ 1912—15 hadoŭ, i vyjdzie zbornik «Maładzik» abo «Krasavik»… U 1913 hodzie ja asabliva achvotna pisaŭ, kažučy vielikaruskaje słova, «iziaŝnyje» vieršy; ź ich badaj što ni adzin druku nie bačyŭ. Vyjdzie jašče adzin zbornik «Piarścionak». A ź vieršaŭ apošniaha času i treci — «Šypšyna». Ukłaści hetyja knižački, peŭna, nie paśpieju, ale dumać ab ich pryjemna…»
Ci viedaŭ pra hety namier Bahdanoviča małady Piatro Hlebka, ci nie, ale svoj pieršy paetyčny zbornik 1927 hoda jon nazvaŭ taksama «Šypšyna» — i daminantny matyŭ zbornika heta mienavita kachańnie.
Nu a najbolš, badaj, viadomyja ŭ biełaruskaj litaratury — dva vobrazy šypšyny. Pieršy — ź vierša Uładzimira Duboŭki (1925):
O Biełaruś, maja šypšyna,
zialony list, čyrvony ćviet!
U vietry dzikim nie zahinieš,
čarnobylem nie zaraścieš.
Čarnobyl — adzin ź vidaŭ pałynu. Hety vobraz niečakana nabyŭ novaje, mistyčna-prarockaje hučańnie paśla Čarnobylskaj katastrofy 1986 hoda.
A druhi — z kazačnaj apovieści Uładzimira Karatkieviča «Ładździa rospačy». Jaje hałoŭny hieroj — niebahaty i duža zadzirysty rahačoŭski šlachcič Hiervasij Bylivaxa, narešcie paklikany da adkazu za svajo razhulnaje žyćcio samoj Śmierciu. Adyxodziačy ŭ cvet ceniaŭ, jon zaxapiŭ z caboju kvetky šypšyny jak simvał toj ziamli, jakyiu jamy baluča pakidać i jakaja da apošnix dzion žyćcia zactanecca z im. Mienavita jana dazvoliła jamu zachavać na tym śviecie tryvałaść duchu i vyjhrać u Śmierci prapanavanuju joj partyju ŭ šachmaty, na dvaccać hadoŭ žyćcia ŭcix tyx ludzej, jakija ppyjšli da jae pazam z im.
Apovieść U. Karatkieviča vydatna ahučana hurtam «Stary Olsa».
Daj kvietku, bracie
Ludziej mienšała i mienšała, bo jany išli ŭpročki i rabilisia ŭrešcie tolki žyvymi kropkami na łonie ziamnym.
I ŭrešcie Vylivacha ź dziaŭčynaj i Pałačanin zastalisia ŭtraich.
— Čamu ty adkazaŭ «da skoraj sustrečy», a sam uśmichaŭsia, Vylivacha?
— Naŭrad ci sustreča apošniaha majho naščadka i jaje adbudziecca skora.
— Tvaja praŭda, — skazaŭ Pałačanin.
— Dyj ci vymruć jany naohuł, takija harłastyja?.. Daj kvietku, brat.
Jon uziaŭ trochi pryviałuju kvietku i pasadziŭ jaje, jak miatłušku, na šypšynavyja chmyzy. I dziŭna, astatnija kvietki adrazu stali ciamniejšyja.
I z taho samaha času nad Dniaprom raście ciomnaja šypšyna, jakaja ćvicie ŭsio leta, kab nichto nie zastaŭsia biez rodnaj kvietki, kali pryjdzie čas adychodzić z našaj dobraj ziamli, kab u kožnaha była kvietka.
Uładzimir Karatkievič. «Ładździa rospačy»
WIKIMEDIA COMMONS
«Tysiačahadovaja ruža»
Ci nie samy słavuty kust šypšyny ŭ śviecie, a aficyjna — i samy stary, raście na ŭschodniaj apsidzie katalickaha kafiedralnaha sabora ŭ niamieckim horadzie Childeschajm (ziamla Nižniaja Saksonija). Jon dasiahaje vyšyni kala 10 mietraŭ. Katedra aśviečanaja ŭ honar Uniebaŭziaćcia Najśviaciejšaj Panny Maryi, a šypšyna, pravobraz ružanca, — jaje ahulnapryznany simvał. Dakumientalna paćvierdžany ŭzrost kusta — amal 700 hadoŭ, z 1323 hoda. Ale lehienda kaža, što jon ros užo ŭ momant stvareńnia miascovaj dyjacezii karalom Ludovikam Pabožnym u 815-m.
Tamu jaho časta nazyvajuć «tysiačahadovaj ružaj». Budynak katedry byŭ razburany bambavikami sajuźnikaŭ u 1945 hodzie, ale pa vajnie adnoŭleny. Karani ž kusta zachavalisia, i jon praz peŭny čas znoŭ zakvitnieŭ siarod ruin. Pavodle lehiendy, pakul kvitnieje kust, budzie kvitnieć i Childeschajm.
Sušanaja šypšyna (pavodle «Litoŭskaj haspadyni» Hanny Ciundziavickaj)
Razrezanyja napałam jahady staranna ačyščajuć ad kalučych vałoknaŭ, potym nanizvajuć na nitki albo kładuć na rašoty ci blachi, źlohku zasłanyja sałomaj. Sušać niekalki razoŭ u ciepłavataj piečy abo na soncy i volnym pavietry. Zachoŭvajuć u suchim pamiaškańni ŭ harškach ci miaškach. Šypšynaj upryhožvajuć miasnyja i rybnyja stravy.
Vareńnie z šypšyny (pavodle «Litoŭskaj haspadyni»)
U śpiełych, ale nie pieraśpiełych i nie pieramierzłych jahadach nieabchodna zrabić nievialikija dzirački, praź jakija dastać nasieńnie i kalučyja vałokny, što napaŭniajuć šypšynu. Potym starym pałatnom, nadzietym na prutok, vycierci płady ŭnutry z usich bakoŭ, kab hetkim čynam ix staranna ačyścić. Paśla spałasnuć u niekalkich vodach, jašče raz vycierci ŭsiaredzinie i kinuć u var. Kali zakipiać, adrazu pracadzić praź sita i, abliŭšy chałodnaj vadoj, razłažyć na pałatnie dziračkami ŭniz, kab vada ściakła. Potym advažyć dva funty cukru na adzin funt šypšyny i dadać paŭkvarty vady. Jahady kidać u haračy sirop i varyć zvyčajnym sposabam: spačatku na mocnym ahni, a potym na mienšym.