«Partyja refarmataraŭ zajšła tak daloka, što ŭžo nie mahła spynicca». «Płan Hiercbierha» musiŭ vyratavać Reč Paspalituju, ale nasamreč jaje zahubiŭ
Ličycca, što padzieły Rečy Paspalitaj źviazanyja ŭ pieršuju čarhu z ambicyjami rasijskaj impieratrycy Kaciaryny II. Ale kali pasprabavać skłaści top samych važnych asobaŭ, jakija spryčynilisia da druhoha i treciaha padziełaŭ Rečy Paspalitaj u 1793 i 1795 hadach, to adno ź pieršych miescaŭ zojmie mała kamu siońnia ŭ nas viadomy pruski dziaržaŭny dziejač hraf Evald Frydrych fon Hiercbierh. Piša Cimoch Akudovič.
13.03.2021 / 10:08
Karcina Jana Matejki «Kanstytucyja 3 maja 1791 hoda», napisanaja ŭ 1891 hodzie. Krynica: wikimedia.commons
Najbolšaja pieramoha karala
U 1787 hodzie Kaciaryna II płanavała napad na Turcyju. Vajna abiacała być ciažkaj, a tamu rasijskaja impieratryca pryniała prapanovu karala Rečy Paspalitaj Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha zaklučyć vajenny sajuz pamiž jahonaj krainaj i Rasijaj. Kaciarynu nie tak cikaviła asłablenaje vojska susiedniaj dziaržavy, jak jaje pamiežnyja z Turcyjaj krepaści, ź jakich zručna było razhortvać nastupleńnie.
A voś dla Paniatoŭskaha damova stała vialikaj zamiežnapalityčnaj pieramohaj, ci nie najbolšaj za ŭsiu jahonuju karjeru. Pa-pieršaje, jana staviła Reč Paspalituju na ŭzrovień sajuźnika, a nie padapiečnaha Rasii. A pa-druhoje — davała mahčymaść pavialičyć svajo vojska i, što istotna, adrazu ž zahartavać jaho ŭ spravie. Na toj momant vojska Rečy Paspalitaj užo niekalki dziesiacihodździaŭ nie ŭdzielničała ni ŭ adnoj rehularnaj vajennaj kampanii, i ŭ dadzienym vypadku heta było vynikam nie siły, a słabaści dziaržavy.
Padzieły Rečy Paspalitaj. 1772—1795 hady. Krynica: Vialiki histaryčny atłas Biełarusi. T.2. Minsk, 2013.
Jakraz dla pavieličeńnia vojska Kaciaryna II pahadziłasia na adzin techničny momant, jaki ŭ vyniku i pryvioŭ da vialikich prablem. Sprava ŭ tym, što pytańnie takoha ŭzroŭniu musiŭ uzhadnić sojm. Ale ŭ Rečy Paspalitaj dziejničała znakamitaje prava liberum veto, pavodle jakoha rašeńni mahli prymacca tolki adnahałosna. A pakolki heta mahło pieraškodzić zadumam, to było pryniata rašeńnie ab praviadzieńni nie zvyčajnaha, a skanfiederavanaha sojma. Sens jaho byŭ u tym, što ŭsie pasły abjadnoŭvalisia ŭ dźvie kanfiederacyi — polskuju i litoŭskuju. Pakolki ŭ kanfiederacyjach šlachty rašeńnie prymałasia prostaj bolšaściu hałasoŭ, to hety pryncyp pierachodziŭ i na ŭsie rašeńni sojma. Takim čynam i abychodzili liberum veto.
Papiaredni skanfiederavany sojm adbyŭsia ŭ 1773—1775 hadach, i na im było zaćvierdžana rašeńnie ab pieršym padziele Rečy Paspalitaj. Z taho času pazicyi Rasii ŭ krainie tolki ŭzmacnilisia: u 1775-m była stvorana Pastajannaja Rada — najvyšejšy administracyjny orhan dziaržaŭnaha kiravańnia. Choć pradstaŭniki ŭ Radu vybiralisia sojmam, upłyŭ rasijskaj palityki byŭ tam nastolki mocny, što ŭ jaje zaŭsiody traplali patrebnyja Rasii ludzi. A tamu ŭsie palityčnyja padziei ŭ Rečy Paspalitaj u 1770-ch i 1780-ch hadach prachodzili pad poŭnym kantrolem Pieciarburha.
Hramadstva ŭžo inšaje
Pahadžajučysia na skanfiederavany sojm, Kaciaryna II i Stanisłaŭ Aŭhust raźličvali, što ŭsio znoŭ projdzie spakojna i ŭ adpaviednaści ź ich žadańniami. Ale ni rasijskaja impieratryca, ni karol Rečy Paspalitaj nie zaŭvažyli hłabalnych źmienaŭ u nastrojach hramadstva. Da taho času ŭ Rečy Paspalitaj padrasło cełaje pakaleńnie, vychavanaje na idejach francuzskaha aśvietnictva i humanizmu, jakoje ŭžo zusim pa-inšamu hladzieła na svaje pravy i abaviazki pierad dziaržavaj. Maładyja šlachcičy prahnuli karennych reformaŭ u svajoj krainie.
Paviatovyja sojmiki prajšli zusim nie pa płanie Stanisłava Aŭhusta, usiudy brała vierch apazicyja. U vyniku z abranych na sojm 1788 hoda 46 pasłoŭ (deputataŭ) VKŁ tolki 6 byli prychilnikami karala. Taja ž situacyja była i z polskimi pasłami.
Tamu, kali 6 kastryčnika 1788 hoda adkryłasia pieršaje pasiadžeńnie sojma, u zale Karaleŭskaha pałaca siadzieli pasły, hatovyja nie tolki na pavieličeńnie vojska, ale i da značna hłybiejšych reformaŭ.
Adnak być hatovym — nie značyć mieć mahčymaść ich rabić. Rasijski faktar — i ŭ vyhladzie prapłačanych pasłoŭ, i ŭ vyhladzie vojskaŭ na miažy — nikudy nie źnik. Złamać sistemu palityčnaha kantrolu, jakuju Kaciaryna II vybudoŭvała ŭ Rečy Paspalitaj niekalki dziasiacihodździaŭ, padavałasia amal niemahčymym.
U hulniu ŭstupaje Prusija
Ale stałasia niečakanaje. U hulniu na hetym poli aktyŭna ŭklučyŭsia inšy susied Rečy Paspalitaj — Prusija.
Pruski karol Frydrych Vilhielm II, kaleha Kaciaryny II pa raździele Rečy Paspalitaj. Partret 1792 hoda. Krynica: wikimedia.commons
Pruskim karalom u toj čas byŭ Frydrych Vilhielm II, plamieńnik lehiendarnaha Frydrycha II Vialikaha. Zamiežnaj palitykaj pry im, jak i pry jahonym dziadźku, zajmaŭsia pradstaŭnik staradaŭniaha pamieranskaha rodu Evald Frydrych fon Hiercbierh. Hiercbierh vieraj i praŭdaj słužyŭ Prusii jašče z 1750-ch hadoŭ: jahony podpis staić pad aktam ab zakančeńni Siamihadovaj vajny 1756—1763 hadoŭ. Vialikaja rola hetaha palityka była i ŭ praviadzieńni pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj.
Evald Frydrych fon Hiercbierh. Vyjava 1798 hoda. Krynica: wikimedia.commons
U pruskaha dypłamata byli dźvie palityčnyja idei, jakija jon bačyŭ najvažniejšymi ŭ svajoj karjery. Pa-pieršaje, Hiercbierh ličyŭ hałoŭnym voraham Prusii Aŭstryju i płanamierna vystupaŭ za lubyja antyaŭstryjskija sajuzy. Pa-druhoje, jon maryŭ zabrać u Rečy Paspalitaj Hdańsk i Toruń.
Hieapalityčnaja šmatchadoŭka
Paśla pieršaha padziełu Rečy Paspalitaj vialikija terytoryi na ŭźbiarežžy Bałtyjskaha mora adyšli da Prusii, ale Hdańsk zastavaŭsia ŭ składzie Rečy Paspalitaj, choć i byŭ adrezany ad jaje vialikaj terytoryjaj užo niamieckaj ziamli. Hiercbierh, jak i Frydrych Vialiki, ličyŭ adsutnaść Hdańska, a razam ź im i Torunia ŭ składzie Prusii najvialikšaj hańbaj ajčynnaj dypłamatyi ŭ XVIII stahodździ. Pry hetym pruski dypłamat sam uskładniaŭ zadaču ich viartańnia, vystupajučy suprać vajny z Rečču Paspalitaj i staviačy metaj zachoŭvać dobryja adnosiny z uschodniaj susiedkaj.
Dzieści ŭ kancy 1780-ch u Hiercbierha vypracavaŭsia chitry šmatchadovy płan, jak realizavać svaju zadumu. U adpaviednaści ź im, Prusija prapanoŭvała Asmanskaj impieryi dapamohu ŭ zabieśpiačeńni miru z Rasijaj. Turcyja za heta musiła addać Aŭstryi Małdovu i častku Bośnii. Aŭstryja, u svaju čarhu, u padziaku za novyja ziemli pahadžałasia addać Rečy Paspalitaj Halicyju. Urešcie Reč Paspalitaja za Halicyju, pa płanie Hiercbierha, dobraachvotna pieradavała Prusii svaje harady Toruń i Hdańsk.
Hetuju składanuju dypłamatyčnuju kanstrukcyju, jakuju paźniej nazavuć «płanam Hiercbierha», jakraz i łamaŭ sajuz Rasii i Rečy Paspalitaj, zaklučany ŭ 1787 hodzie. Bierlin byŭ u rospačy, a tamu navažyŭsia pajści na pramuju kanfrantacyju ź Pieciarburham.
Prusija zamiest Rasii
13 kastryčnika 1788 hoda na pasiadžeńni niadaŭna sklikanaha sojma pruski pradstaŭnik Ludvih Hienrych Buchholc začytaŭ z trybuny notu, u jakoj abvinavačvaŭ Kaciarynu II i Stanisłava Aŭhusta ŭ zaklučeńni tajemnaj damovy, jakaja niesła pahrozu miru va ŭsioj Jeŭropie. Karol sapraŭdy niezadoŭha da taho jeździŭ va ŭkrainskija harady Kijeŭ i Kanieŭ na sustreču z rasijskaj impieratrycaj biez spravazdačy pierad šlachtaj, što sparadziła tady šmat čutak pra zdradu Paniatoŭskaha. U kancy noty karol Frydrych Vilhielm vusnami svajho pasła prapanavaŭ Rečy Paspalitaj aljans i harantavaŭ joj cełasnaść miežaŭ u vypadku kanfliktu ź lubymi susiedziami.
Pramova Buchholca adkryła dla pasłoŭ sojma zusim inšyja haryzonty dziejnaści. Apazicyja jechała ŭ Varšavu z maraj ab reformach, ale z razumieńniem, što kožnuju ideju daviadziecca prabivać praź intryhi rasijskich dypłamataŭ i z ahladkaj na rasijskija vojski na miažy. I tut raptam u adno imhnieńnie hetyja barjery źnikli. Padtrymka pruskaha karala aznačała, što možna nie tak bajacca Kaciarynu II.
Atrymaŭšy niečakany kart-błanš, pasły sojma, jaki ŭvajšoŭ u historyju jak Vialiki, ci Čatyrochhadovy, adrazu ž pačali realizoŭvać surjoznyja reformy: vielmi chutka była pryniata pastanova ab pavieličeńni vojska da 100 tysiač žaŭnieraŭ, likvidavalisia Pastajannaja Rada i Vajskovy departamient (asnoŭnyja centry prarasijskaj palityki), stvoranyja novyja orhany miascovaj administracyi — cyvilna-paradkavyja kamisii. Pačali raspracoŭvacca zakony ad haradach, ab jaŭrejach, zapłanavany pierapis nasielnictva i šmat što jašče.
Ruchali ŭsie hetyja inicyjatyvy pradstaŭniki «patryjatyčnaj partyi» pad kiraŭnictvam Ihnacyja Patockaha i Huha Kałantaja. Vialikuju rolu ŭ partyi adyhryvali pasły ad VKŁ: brescki — Tadevuš Matusievič i inflancki — Juljan Niamcevič. Hetuju partyju časta nazyvali taksama prapruskaj, bo jana abapirałasia na abiacańnie karala Frydrycha Vilhielma. Juljan Niamcevič navat napisaŭ bajku «Sava, žaba i karšak», u jakoj uchvalaŭ dziejańni Prusii pa abaronie Rečy Paspalitaj ad Rasii.
Cana pytańnia
Adnak na chvali emocyj šlachta nie vielmi zadumvałasia, što ŭ palitycy za lubyja sajuzy treba płacić. Kali pačalisia pieramovy ab kankretnym tekście damovy, to vyśvietliłasia, što Prusija patrabuje za svaje pasłuhi Hdańsk i Toruń.
U Prusii byli svaje apietyty: Hdańsk i Toruń. Fota: shutterstock.com by Kaval Enkau
Zrazumieła, što sojmavym pasłam heta nie spadabałasia. Pasolskija deputacyi abiedźviuch dziaržaŭ pravodzili biaskoncyja pieramovy, kab vyjści choć na niejki prymalny dla ŭsich bakoŭ varyjant, ale bierlinski dvor byŭ u svaim žadańni atrymańnia dvuch haradoŭ niepachisny.
Praŭda, Prusija i sama imknułasia być maksimalna ščodraj. U dadatak da Halicyi, što musiła pierajści da Rečy Paspalitaj pavodle płana Hiercbierha, Frydrych Vilhielm prapanoŭvaŭ źmienšyć dla jaje myta pravozu tavaraŭ z mora pa Viśle ŭ dva razy. Abjektyŭna takoje pasłableńnie mahło stać surjoznym finansavym ulivańniem u słabuju ekanomiku dziaržavy abodvuch narodaŭ.
Była ŭ pruskich płanaŭ i mižnarodnaja padtrymka. Viadomy kampazitar, a adnačasova palityčny dziejač Michał Kleafas Ahinski, jaki ŭ 1790 hodzie byŭ u Anhlii ŭ jakaści aficyjnaha pradstaŭnika Rečy Paspalitaj, uzhadvaŭ u svaich miemuarach, što anhlijski premjer-ministr Uiljam Pit nastojliva raiŭ maładomu Ahinskamu pryniać prapanovu Prusii, bo jana, maŭlaŭ, surjozna palepšyła b i palityčnaje, i ekanamičnaje stanovišča Rečy Paspalitaj.
Tym nie mienš šlachieckaja respublika nijak nie žadała admaŭlacca ad svaich terytoryj. U vyniku šmatlikich pieramoŭ zamiežnaj deputacyi ŭsio ž atrymałasia raździalić damovu na «palityčnuju», u jakoj harantavałasia ŭzajemadapamoha ŭ vypadku vajny ź lubym susiedam, i «ekanamičnuju», dzie prapisvalisia ŭmovy pieradačy dvuch haradoŭ i źmianšeńnia myta.
29 sakavika 1790 hoda, u situacyi ŭsieahulnaj niezadavolenaści, była padpisanaja pieršaja, «palityčnaja» častka damovy, a druhaja adkładziena na dalejšy razhlad. Taki varyjant, viadoma, nie zadavalniaŭ Prusiju. Zatoje padpisańnie palityčnaj damovy možna nazvać pośpiecham varšaŭskaj dypłamatyi, bo ŭpieršyniu za niekalki dziesiacihodździaŭ zamiežnapalityčny viektar Rečy Paspalitaj paviarnuŭsia ŭ inšy bok. Heta pryznała i Rasija, bo jaje pasoł Hustaŭ Štakielbierh byŭ adazvany z Varšavy razzłavanaj Kaciarynaj II.
Ale radavacca doŭha nie daviałosia. Damova z Prusijaj akazałasia nietryvałaj.
Rejchienbach, jaki ŭsio źmianiŭ
Toj ža samy Uiljam Pit, jaki raiŭ Ahinskamu addać Hdańsk i Toruń, u peŭny momant zrazumieŭ, što ad realizacyi płana Hiercbierha Prusija ŭzmacnicca až zanadta. Tamu jon vystaviŭ ultymatum Frydrychu Vilhielmu, što kali Prusija navažycca napaści na Aŭstryju, to Anhlija, a razam ź joj i Niderłandy razarvuć vajenny sajuz z prusakami, jakim na toj momant jany byli abjadnanyja. A biez Anhlii i Niderłandaŭ Prusija apynułasia b u mižnarodnaj izalacyi.
Na takuju achviaru Bierlin pajści nie moh. Prynižany Frydrych Vilhielm vymušany byŭ paddacca cisku. 27 lipienia 1790 hoda ŭ nievialikim haradku Rejchienbach (ciapier polski horad Dziaržonieŭ) była padpisana Rejchienbachskaja kanviencyja, pavodle jakoj Aŭstryja abaviazvałasia vyjści z vajny z Turcyjaj i nie padtrymlivać Rasiju, a Prusija ŭziałasia dapamahčy Aŭstryi zadušyć paŭstańnie ŭ Aŭstryjskich Niderłandach (pryblizna ciapierašnija Bielhija i Luksiemburh), jakoje ŭspychnuła pad upłyvam Francuzskaj revalucyi.
Padpisańnie hetaj damovy mocna razzłavała pasłoŭ Vialikaha sojma ŭ Varšavie. Bo, nahadajem, adnoj z metaŭ sajuzu z Prusijaj dla «patryjotaŭ» była sumiesnaja vajna suprać Aŭstryi i adabrańnie ŭ jaje, na karyść Rečy Paspalitaj, Halicyi. Tamu infarmacyja pra toje, što zdaryłasia ŭ Rejchienbachu, całkam padarvała davier da pruskaj palityki. 6 vieraśnia 1790 hoda ŭ sojmie byŭ uchvaleny dakumient ab niepadzielnaści terytoryi Rečy Paspalitaj. Pa sutnaści, heta było abviaščeńnie Prusii ab zakančeńni supracoŭnictva ź joj.
Razahnany ciahnik nie spynić
Rasčaravańnie ŭ palitycy Frydrycha Vilhielma, moža, i nie było b vialikaj prablemaj, kali b nie abstaviny, u jakich prachodziŭ Vialiki sojm. Usie tyja reformy, jakija da taho času zapłanavali pradstaŭniki patryjatyčnaj partyi z ulikam padtrymki Prusii, užo prosta niemahčyma było spynić.
3 maja 1791 hoda była pryniata Kanstytucyja Rečy Paspalitaj, jakaja abviaščała spadčynnuju manarchiju, admianiała liberum veto i dekłaravała šerah inšych reformaŭ, jakija vidavočna ŭmacoŭvali Reč Paspalituju jak samastojnuju dziaržavu. Rasii takoje spadabacca nie mahło.
U lipieni 1791 hoda ŭ Pinsku sabrałasia pravasłaŭnaja kanhrehacyja, jakaja ŭtvaryła «Nacyjanalny sinod pravasłaŭnych cerkvaŭ Karaleŭstva Polskaha i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha». U paraŭnańni z pryniaćciem Kanstytucyi 3 maja, jakaja stvarała tolki dalekasiažnyja prablemy dla kaciaryninskaj dypłamatyi, Pinskaja kanhrehacyja biła pa asnovach rasijskaj palityki ŭ rehijonie, bo zabirała ŭ jaje «bazu» — pravasłaŭnaje nasielnictva.
U Pinsku ŭ 1791 hodzie sabrałasia pravasłaŭnaja kanhrehacyja, jakaja, pa sutnaści, utvaryła aŭtakiefalnuju carkvu na terytoryi Rečy Paspalitaj. Fota: shutterstock.com by Grisha Bruev
Usie hetyja radykalnyja dziejańni pravodzilisia absalutna biez ahladki na zamiežnapalityčnuju situacyju ŭ Jeŭropie — tak, nibyta za śpinaj u pasłoŭ usio jašče staić mahutnaja Prusija. A ŭ realnaści Reč Paspalitaja ŭ pačatku 1791 hoda znachodziłasia ŭ poŭnaj dypłamatyčnaj adzinocie. Refarmatarskaja partyja vyjšła na pik svaich mahčymaściaŭ, zbliziŭšysia z karalom, i ŭžo nie mahła spynicca.
Ahułam dziejnaść Vialikaha sojma ŭ 1791 hodzie razam z razhortvańniem revalucyjnych padziej u Francyi i zakančeńniem vajny ŭ Turcyi ŭžo ŭ kancy hoda zrabiła niepaźbiežnaściu ŭviadzieńnie na terytoryju Rečy Paspalitaj rasijskich vojskaŭ.
Dva płany Pieciarburha
U pačatku 1792 hoda ŭ Pieciarburhu isnavała dva płany adnosna Rečy Paspalitaj. Pieršy praduhledžvaŭ z dapamohaj mahnackaj reakcyi adkrucić usio nazad: admianić kanstytucyju i inšyja radykalnyja pastanovy sojma i znoŭku zrabić susiedniuju dziaržavu «ručnoj». U adpaviednaści z druhim varyjantam, u Rečy Paspalitaj znoŭ musili zabrać terytoryi, kab u novych miežach jana bolš nie zmahła stvarać takich prablem, jakich narabiła dla susiednich manarchaŭ u 1791 hodzie.
Bazavym byŭ pieršy płan. Niezadavolenyja polskija mahnaty, u jakich zabrali ich volnicu, sami źviarnulisia da Kaciaryny II z prośbaj padtrymać ich u viartańni «spraviadlivaści» i likvidacyi pastanoŭ «złačynnaj kanstytucyi». 14 maja 1792 hoda va ŭkrainskim miastečku Tarhovica na Padolli (ciapier Kiravahradskaja vobłaść) była ŭtvorana kanfiederacyja, na čale jakoj stali mahnaty Ščasny Patocki, Sieviaryn Žavuski i Francišak Branicki. Dla padtrymki hetaj kanfiederacyi na terytoryju Rečy Paspalitaj uvajšło statysiačnaje rasijskaje vojska.
Bolšaść historykaŭ pahadžajecca, što jašče ŭ siaredzinie 1792 hoda, kali ŭsia terytoryja Rečy Paspalitaj była pad kantrolem Pieciarburha, Kaciaryna II raźličvała na realizacyju pieršaha płana. Kanstytucyja była admienienaja, karol dałučyŭsia da kanfiederacyi, vierahodnaść viartańnia status-kvo minułych dziesiacihodździaŭ vyhladała realnaj.
Ale tut znoŭku vyjšaŭ na pavierchniu płan Hiercbierha. Razhortvańnie Francuzskaj revalucyi mocna zbliziła jašče zusim niadaŭnich supiernikaŭ — Prusiju, Aŭstryju i Rasiju. U 1791 hodzie aktyvizavalisia kułuarnyja dypłamatyčnyja pieramovy pamiž hetymi dziaržavami, na jakich abmiarkoŭvalisia prablemy dvuch revalucyjnych rehijonaŭ — Francyi i Rečy Paspalitaj.
U listach Kaciaryny II taho pieryjadu prasočvajecca jaje mocnaja niezadavolenaść pruskimi dypłamatami, jakija pry lubych abmierkavańniach «polskaha pytańnia» zaŭsiody nastojliva vystaŭlali tolki adno patrabavańnie — addać im Hdańsk i Toruń. Dapuścić toje, kab Prusija prosta tak atrymała novyja ziemli, Kaciaryna II nie mahła. Pa-pieršaje, heta aznačała b paražeńnie Rasii i ŭzmacnieńnie Prusii, a pa-druhoje, u rasijskaj impieratrycy byŭ zub na prusakoŭ za pieršy padzieł, kali Aŭstryja pa ich vinie atrymała značna bolšyja terytoryi, čym raźličvaŭ Pieciarburh.
A vyrašyć prablemu Rečy Paspalitaj biez Prusii było nijak nielha. U takoj dypłamatyčnaj patavaj situacyi, majučy fonam francuzskija padziei, Pieciarburh usio aktyŭniej schilaŭsia da realizacyi druhoha varyjanta. I voś 23 studzienia 1793 hoda, praź dzień paśla adsiačeńnia hałavy francuzskaha karala Ludovika XVI, Prusija i Rasija padpisali damovu ab druhim padziele Rečy Paspalitaj.
Stary hraf Evald Hiercbierh naziraŭ za hetymi padziejami ŭžo zboku. Paśla haniebnaha dla Prusii Rejchienbachskaha sajuzu hraf byŭ adpraŭleny ŭ adstaŭku. Ironija zaklučajecca ŭ tym, što, nastojvajučy na pieradačy Hdańska i Torunia Prusii, Hiercbierh zaŭsiody publična vystupaŭ za zachavańnie dziaržavy Rečy Paspalitaj i ahułam pryjazna staviŭsia da ŭschodniaj susiedki, taksama jak i jahony patron Frydrych Vilhielm II.
Najbolš ža katastrafičnych vynikaŭ realizacyi svajho płana Hiercbierh nie pabačyŭ: jon pamior 27 maja 1795 hoda, za paŭhoda da poŭnaj likvidacyi Rečy Paspalitaj.