Bietchovien. Biez baraćby niama pieramohi
Pra kampazitara nievierahodnaha talentu, jaki pisaŭ, navat kali ahłuch, piša pijanist Vital Stachijevič.
02.04.2021 / 22:34
Jozef Karł Štyler. Partret Ludviha van Bietchoviena (frahmient), 1820 hod. Wikimedia Commons
Ludvih van Bietchovien, 250 hadoŭ z dnia naradžeńnia jakoha my adznačajem sioleta, — baćka sučasnaha fartepijannaha mastactva. Jon pakinuŭ pa sabie cudoŭnych vučniaŭ-pijanistaŭ, najpierš Fierdynanda Rysa i Karła Černi. Černi napisaŭ mnostva fartepijannych eciudaŭ roznaj stupieni składanaści, mima jakich nie prachodzić nivodny vučań, jaki zajmajecca na pijanina.
Vučniem Karła Černi byŭ vialiki vienhierski kampazitar i pijanist Fieranc List, jaki ŭ svaju čarhu pieradaŭ sakrety majsterstva Antonu Rubinštejnu, Ihnatu Janu Padereŭskamu i Teadoru Lešacickamu — ajcu ruskaj fartepijannaj škoły. U Lešacickaha, darečy, zajmaŭsia Uładzimir Puchalski, uradženiec Mienska, jakoha vielmi padtrymlivaŭ jahony ziamlak Stanisłaŭ Maniuška.
I siońnia praktyčna kožny vypusknik kłasa fartepijana Biełaruskaj dziaržaŭnaj akademii muzyki viadzie svoj «muzyčny radavod» ad ułasnaha piedahoha — praz vydatnych prafiesaraŭ Maskoŭskaj, Sankt-Pieciarburhskaj, Varšaŭskaj, Kijeŭskaj kansiervatoryj — až da Lista, Černi i Bietchoviena.
Asabliva častyja sforzato
Ludvih van Bietchovien naradziŭsia 16 śniežnia 1770 hoda ŭ Bonie. Z 1949 hoda hety ŭ pryncypie nie nadta bujny horad 40 hadoŭ vykonvaŭ funkcyju stalicy Hiermanii. A ŭ bietchovienaŭskija časy heta taksama byŭ, ličy, staličny horad, bo ŭ im raźmiaščaŭsia dvor kiolnskaha kurfiursta Śviatoj Rymskaj impieryi, prydvornyja teatr i kapeła.
Tata Ludviha Johan byŭ śpievakom u bonskaj kapele. Dzied budučaha kampazitara — taksama Ludvih, abo pa-fłamandsku Lodeviajk, — pachodziŭ ź Miechielena (siońnia — Bielhija) i taksama byŭ muzykantam, śpiavaŭ i dyryžyravaŭ u bielhijskich carkoŭnych chorach, pakul nie byŭ zaprošany bavarskim kurfiurstam u Bon, dzie staŭ kapielmajstram (hałoŭnym dyryžoram).
Tamu i maleńki Ludvih z samaha rańniaha dziacinstva žyŭ muzyčnym žyćciom. Zajmaŭsia na fartepijana i skrypcy, u 12 hod užo ihraŭ u arkiestry muzyčnaha teatra, davaŭ solnyja kancerty i navat mieŭ pieršyja apublikavanyja tvory. Navat jahonyja junackija sproby, choć i padobnyja da muzyki Franca Jozafa Hajdna, Volfhanha Amadeja Mocarta abo pieršaha nastaŭnika Chryścijana Hotłaba Niefe, adrazu pryciahvali ŭvahu svaim niazvykłym tempieramientam i virtuoznaściu. Asabliva aryhinalnymi byli častyja sforzato — asobnyja noty ŭ partyturach, jakija ihrajucca ź niečakanym hučnym akcentam.
Z malenstva Bietchoviena paraŭnoŭvali z Mocartam — samym znakamitym vunderkindam tych časoŭ, na toj momant užo šyroka viadomym kampazitaram. Adnak, u adroźnieńnie ad maleńkaha Volfhanha, čyj baćka Leapold arhanizoŭvaŭ dla hienijalnaha syna stamlalnyja kancertnyja tury pa haradach Jeŭropy, Ludvih u dziacinstvie amal nie padarožničaŭ. Ledź nie adzinym vyklučeńniem była pajezdka razam z maci ŭ 1783 hodzie na histaryčnuju radzimu ŭ Niderłandy, ad jakoj Bietchovien, praŭda, byŭ nie ŭ zachapleńni.
Tata Bietchoviena mieŭ ciažki noraŭ i z časam ŭsio bolš ciahnuŭsia da butelki. Zatoje matula Maryja Mahdalena vyznačałasia miakkim i ciarplivym charaktaram. Joj naležyć vykazvańnie, jakoje možna nazvać devizam usiaho žyćcia kampazitara: «Biez pakut niama baraćby, biez baraćby niama pieramohi, bieź pieramohi niama karony».
«Hajdn prosta zajzdrościć»
U 21 hod Bietchovien pajechaŭ vučycca ŭ Vienu — na toj čas muzyčnuju stalicu Jeŭropy, dzie staŭ vučniem takich zorak, jak Jozaf Hajdn, Antonia Saljery i Johan Hieorh Albrechtśbierhier. Ale charaktaram Ludvih pajšoŭ u baćku, tamu mieŭ ciažkija stasunki z usimi.
Navat kali kampazitar pieršaj vieličyni i jeŭrapiejskaj viadomaści Hajdn prapanavaŭ paznačyć na tytulnaj staroncy bietchovienaŭskaha trya, što miełasia vyjści z druku, «vučań Hajdna» — nie dziela ŭłasnaha słavalubstva, a prosta kab palehčyć małaviadomamu jašče vychavancu darohu da pośpiechu, — Bietchovien hnieŭna admoviŭsia. Maŭlaŭ, «Hajdn jamu paprostu zajzdrościć».
Viena stała domam Bietchoviena da samaha kanca jahonaha žyćcia. Cpačatku małady muzyka žyŭ tam na nievialikuju stypiendyju ad bavarskaha kurfiursta. Ale pa miery taho, jak prychodziła viadomaść, Bietchovien pačaŭ stała atrymlivać zamovy na novyja tvory ad zamožnych amataraŭ muzyki. Umovy zazvyčaj byli takija: zamoŭca moh vykazvać pažadańni što da farmatu tvora (skład udzielnikaŭ, žanr) i paprasić, kab novy tvor byŭ, naprykład, nie nadta składany technična. U toj ža čas muzyčny składnik novych opusaŭ i ŭzrovień ich navatarstva całkam addavalisia na žadańnie kampazitara. Tvor pryśviačaŭsia zamoŭcu, i toj atrymlivaŭ noty z umovaj, kab anikomu ich nie pieradavać na praciahu paŭhoda. Tolki sam kampazitar mieŭ prava rasparadžacca notami jak chacieŭ, naprykład — addać ich u druk.
Vyhlad znakamitaj vienskaj vulicy Hraben u pačatku 1800-ch, u bietchovienaŭski čas. Shannonselin.com
Pieršyja opusy, jakija vydavalisia viadomaj vienskaj drukarniaj «Artaryja», pabačyli śviet dziakujučy akcyjam, jakija my siońnia nazvali b kraŭdfandynham. Śpiarša ŭ haziecie abviaščałasia padpiska na novy tvor, adpaviedna ź jaje vynikami drukarnia atrymlivała zamovy. Pryčym niekatoryja siemji mahli zamović adrazu 3, 5 abo navat 20 ekzemplaraŭ, čaho, ličy, chapała na pakryćcio ŭsich drukarskich vydatkaŭ. Potym noty vychodzili z druku, i maładomu kampazitaru prybytku ad ich chapała amal na hod žyćcia.
Ale vyklučna na samaakuplalnaści Bietchovien nie žyŭ. Ad pačatku tvorčaha šlachu jaho padtrymlivali niekatoryja tahačasnyja bujnyja miecenaty, vialikija amatary muzyki, takija jak prync Fierdynand Valdštajn, prync Karł Lichnoŭski (jaki raniej taksama padtrymlivaŭ Mocarta), baron Hotfryd van Śviten. Dziakujučy ich padarunkam i hrašovym achviaravańniam Bietchovien zmoh vystupać u Prazie, Drezdenie i Bierlinie, mieć kancerty z arkiestrami, vydavać svaje tvory.
Zmahańnie z depresijaj
Kali Bietchovienu było kala 30 hadoŭ, jon, užo viadomy pijanist, aŭtar niekalkich kancertaŭ dla fartepijana z arkiestram, kvartetaŭ, sanat, adčuvaje prablemy sa słycham. Žachliva, kali ty razumieješ svaje mahutnyja zdolnaści, poŭny płanaŭ i maraŭ, zadumvaješ novyja simfonii, opiery, kancerty, atrymlivaješ usio novyja i novyja zamovy, i raptam — pahroza hłuchaty.
Małady kampazitar zanurajecca ŭ siabie, pierastaje prymać naviedvalnikaŭ, narešcie, uvohule vyjazdžaje ź Vieny i bavić niekatory čas u blizkim kurortnym miastečku Chajlihienštat (siońnia heta adzin z rajonaŭ Vieny). Lekavańnie ŭ tamtejšych daktaroŭ, nasupierak čakańniam, nie daje anijakaha vyniku.
6 kastryčnika 1802 hoda ŭ Chajlihienštacie byŭ napisany znakamity zapaviet, jaki Bietchovien adrasuje dvum svaim bratam, Karłu i Johanu. Heta kranalny pa ščyraści dakumient, u jakim Bietchovien razvažaje pra samahubstva, narakaje na los, jaki pazbaŭlaje jaho samaha nieabchodnaha ŭ žyćci — słychu, i prosić bratoŭ pakłapacicca ab jahonaj majomaści i instrumientach.
I ŭsio ž charaktar Bietchoviena pieramahaje (uzhadajem tut jaho matulu), i jon viartajecca da žyćcia i tvorčaści. I adrazu składaje jašče bolš hrandyjoznyja, maštabnyja tvory, takija jak Treciaja simfonija «Hieraičnaja», aratoryja «Chrystos na hary Aliŭnaj» abo Krojcarava sanata dla skrypki i fartepijana.
Praz try hady brat Napaleona Banaparta Žerom, jaki byŭ pryznačany karalom Viestfalii, prapanavaŭ Bietchovienu stać svaim prydvornym kapielmajstram u horadzie Kasel. Kampazitar navat byŭ pahadziŭsia i ŭžo pačaŭ źbiracca ŭ darohu, kali adčuŭ, nakolki mocna viency nasamreč jaho canili. Najbolš upłyvovyja prychilniki jahonaha talentu pryznačyli jamu pažyćciovuju piensiju ŭ pamiery 4 000 fłorynaŭ, kab tolki jon zastaŭsia. Heta byli vialikija hrošy, na hetuju piensiju skidvalisia niekalki arystakrataŭ.
Da «nieśmiarotnaj kachanaj»
Siamiejnaha ščaścia Bietchovien nie spaznaŭ, choć kachańnie jaho nie abminuła. Niekalki razoŭ dachodziła navat da prapanovy ruki i serca z boku kampazitara, ale abjekty jaho zachapleńnia zvyčajna byli pradstaŭnicami najvyšejšaha sasłoŭja, tady jak jon, choć i byŭ arystakratam duchu, zaŭsiody vostra adčuvaŭ niespraviadlivaść padziełu hramadstva na kłasy.
Paśla śmierci Bietchoviena siarod jaho papier znajšli vielmi intymny i piaščotny list da «nieśmiarotnaj kachanaj», napisany padčas adpačynku ŭ kurortnym horadzie Teplic (ciapier Teplice ŭ Čechii) uletku 1812 hoda. Adrasatkaj mahli być i Džuljeta Hvičardzi (jakoj pryśviečana znakamitaja 14-ja Miesiacovaja sanata) i Antonija Brentana (samy vierahodny varyjant), i jaje dačka Becina Brentana (jakaja paznajomiła Bietchoviena z Hiote, čyja tvorčaść natchniła jaho na niekalki istotnych tvoraŭ, naprykład, na ŭvierciuru «Ehmant»), i Žazefina Brunśvik (maci šaściarych dziaciej ad dvuch mužoŭ, jakaja kachała Bietchoviena, ale jany supolna vyrašyli nazaŭsiody zastacca siabrami pad ciskam abstavin i tahačasnaj marali), i Hanna-Maryja Erdedzi, i navat niaviestka kampazitara Jahana.
Pakuty — fizičnyja i sardečnyja — mieli vynikam kranalnyja, vielmi hłybokija liryčnyja sačynieńni. Kali ŭ chutkich tvorach abo častkach tvoraŭ hienija my časam čujem niešta hrubavataje, prostanarodnaje, asabliva ŭ niečakanych mahutnych akcentach i nieŭtajmavanych naporystych hučańniach, to jaho pavolnaja muzyka najčaściej nadzvyčaj ramantyčnaja, pačućciovaja, uźniosłaja. Paźniej hety kirunak znojdzie raźvićcio ŭ tvorach Šubierta, Bramsa, Šapena, Rachmaninava, Prakofjeva…
Zaviarnuć u dalokuju tanalnaść
Muzyka Bietchoviena praciahvaje tradycyju vienskaj kłasiki (Hajdn, Mocart), ale amal zaŭsiody vychodzić za ramki zvyčajaŭ. Bietchovien abo pierastavić častki sanaty miescami, abo daść rajalu solny frahmient na samym pačatku kancerta, tady jak zvyčajna ekspazicyju pavinien ihrać tolki arkiestr. Asabliva cikava, jak jon rasparadžajecca tanalnaściami, znoŭ i znoŭ prymušajučy daśviedčanaha słuchača (asabliva tahačasnaha!) z zachapleńniem uzdymać brovy.
Lubimy pryjom — niečakana zaviarnuć u zusim-zusim dalokuju tanalnaść, jakaja nie maje nijakaha dačynieńnia da ahulnaj schiemy tvora, i pravieści ŭ joj peŭnuju temu na prazrystaje pianissimo.
Jašče adna asablivaść muzyki Bietchoviena — jaje nadzvyčajnaja maŭlenčaść i vyraznaść. I fihuratyŭnyja pasažy, i virtuoznyja nahruvaščvańni not abo akordaŭ, nie kažučy ŭžo pra miełodyi, zaŭsiody nibyta havorać i iduć prosta ad serca. Heta možna było b nazvać naiŭnaściu, kali b źmiest muzyki, pryčym navat rańniaha pieryjadu, a tym bolš apošnija bietchovienaŭskija tvory, nie byŭ nastolki hłyboki, ščyry, sapraŭdy niabiesny.
Bon, 2000 hod. Fota Vitala Stachijeviča.
U tvorach dla fartepijana, jakija składajuć istotnuju častku darobku Bietchoviena, adbyvajecca sapraŭdnaja evalucyja. Žyćcio kampazitara — heta akurat pieryjad, kali staradaŭni kłaviesin sastupaje miesca novamu instrumientu — rajalu. Na praciahu žyćcia kampazitara hety novy instrumient uvieś čas udaskanalvaŭsia, čamu jakraz u niemałoj stupieni paspryjali tvory Bietchoviena, usio bolš virtuoznyja i razhornutyja. Svaimi sanatami i varyjacyjami, praciahłymi pa hučańni i źmiastoŭnymi, jak ramany, jon adkryŭ šlach dla budučych solnych kancertaŭ adnaho pijanista na praciahu ŭsiaho viečara. Ciapier my ŭsprymajem heta jak niešta zvykłaje, ale ŭ tyja časy heta było ŭ navinku.
Finalny akord
1815—1817 hady paznačanyja źnižeńniem tvorčaj aktyŭnaści Bietchoviena. Heta mahło być vyklikana i parazami na asabistym froncie, i ŭzmacnieńniem hłuchaty, i inšymi prykrymi chvarobami, što pačali dajmać jaho. Pra hety pieryjad žyćcia my viedajem niamała, bo na schile hadoŭ Bietchovien z-za hłuchaty vymušany byŭ karystacca razmoŭnymi sšytkami. Mnohija ź ich zachavalisia, što daje nam nieacennyja krynicy padrabiaznaściaŭ žyćcia kampazitara (jak kali b niechta ŭstalavaŭ dyktafon u jaho pakoi).
Adnak na viestki pra parazy vojskaŭ Napaleona ŭ Vitoryi, Lajpcyhu, Vaterłoa Bietchovien razam ź inšymi aŭstryjcami reahavaŭ z zachapleńniem i skłaŭ niekalki tvoraŭ, mastackuju vartaść jakich siońnia ciažka acanić asobna ad palityčnaha kantekstu tych časoŭ (naprykład, Wellingtons Sieg — Batalnaja simfonija).
Na apošni pieryjad žyćcia Bietchoviena prypali sapraŭdy vialikija, navat kałasalnyja tvory. Siarod ich i takija, jak Missa Solemnis («Uračystaja imša», jakuju Bietchovien nieadnarazova nazyvaŭ hałoŭnym tvoram svajho žyćcia) abo Dziaviataja simfonija (dla simfaničnaha arkiestra, choru i salistaŭ, sa znakamitaj «Odaj da radaści», jakaja siońnia stała aficyjnym himnam Jeŭrapiejskaha sajuza).
Kali ŭ 1824 hodzie Dziaviataja simfonija była zavieršanaja, Bietchovien užo amal dziesiać hod nie mieŭ ułasnych kancertaŭ u Vienie i tamu sumniavaŭsia, ci nie adstaŭ ad hustaŭ tamtejšaj publiki. Jon navat zrabiŭ zachady, kab premjera hetaj simfonii prajšła ŭ Bierlinie. Ale adrazu ž Bietchovien atrymaŭ kalektyŭny list ad najbolš pavažanych muzykantaŭ Vieny z prośbaj pra pieršaje vykanańnie tvora mienavita tam.
7 maja 1824 hoda Bietchovien dyryžyravaŭ premjeraj Dziaviataj simfonii ŭ pierapoŭnienaj vienskaj zale, dzie tolki karaleŭskaja łoža zastałasia pustoju, z avacyjami i krykami «Vivat!», jakija praktyčna hłuchi na toj momant kampazitar navat nie moh pačuć. Recenzii na kancert byli vydatnyja, i 23 maja adbyŭsia paŭtorny. Jamu było sudžana stać apošnim u žyćci Bietchoviena.
Pachavańnie Bietchoviena. Karcina Fransa Šciobiera, 1827.
Praz try hady, 26 sakavika 1827 hoda, Ludvih van Bietchovien pamior padčas mocnaj navalnicy. Na jaho pachavańnie 29 sakavika pryjšło kala dvaccaci tysiač čałaviek.