Tam, dzie lažyć Kalinoŭski. Što jašče pabačyć na vilenskich Rosach?

Supracoŭnicy Vilenskaha biełaruskaha muzieja imia Ivana Łuckieviča Ludvika Kardzis i Paŭlina Vituščanka ŭ časopisie «Naša historyja» raspaviadajuć, jak źjavilisia znakamityja mohiłki i čyje pachavańni varta tam naviedać.

22.01.2022 / 15:28

Uračystaje pierapachavańnie Kastusia Kalinoŭskaha i jašče 19 paŭstancaŭ prajšło ŭ Vilni 22 listapada 2019 hoda z udziełam uradavych delehacyj Biełarusi, Litvy, Polščy, Łatvii i Ukrainy. Trunu na Rosy supravadžali tysiačy ludziej, ci nie 90 pracentaŭ jakich pryjechali ź Biełarusi. Na fota Nadziei Bužan: truny ŭnosiać na mohiłki.

Aficyjna Rosy jak haradskija mohiłki źjavilisia ŭ 1801 hodzie. Heta było źviazana najpierš z pačatkam jeŭrapiejskaj praktyki vynosić mohiłki za miežy horada — dziela niebiecpadstaŭnaha kłopatu pra sanitaryju. Praŭda, pavodle historyka Teadora Narbuta i ksiandza­biełarusa Uładzisłava Tałočki, pachavańni tut adbyvalisia i dahetul, asabliva padčas siaredniaviečnych epidemij. Ale da XIX stahodździa takaja praktyka była stračana. Tamu ničoha dziŭnaha, što kansiervatyŭnym žycharam Vilni mohiłki za horadam spačatku byli niedaspadoby. Z adnaho boku, ludzi byli zvykłyja da pachavańniaŭ pry kaściołach, bolš zručnych dla naviedvańnia, z druhoha — heta zdavałasia nieprestyžnym, bo za miežami horada tady zvyčajna chavali tych, chto zajmaŭ nie nadta dastojnaje miesca ŭ hramadstvie. 

Pieršym loh burmistr

Kab złamać hety stereatyp, samym pieršym na Rosach pachavali pamierłaha ŭ 1801 hodzie vilenskaha burmistra Jana Milera. Pastupova za jahonym prykładam pajšli i inšyja ŭpłyvovyja dziejačy, u vyniku čaho mohiłki stali nabyvać usio bolšy prestyž.

I kali ŭ 1801 hodzie na mohiłkach było tolki šeść mahił, to da druhoj pałovy XIX stahodździa Rosy stali asnoŭnym miescam pachavańnia vybitnych haradžan.

Praŭda, mahiła samoha ««pačynalnika»», Jana Milera, da našych časoŭ nie dajšła. 

Schiema mohiłak.

A tahačasnaja adlehłaść ad horada — nie takaja ŭžo, zrešty, i vialikaja — paśla stała ŭsprymacca i jak pieravaha. Pa­pieršaje, ź ciaham času horad mocna nabliziŭsia da Rosaŭ. Pa­druhoje ž, dystancyja da mohiłak dała patryjatyčna nastrojenym vilenčukam mahčymaść pry adpaviednych nahodach ładzić na Rosy maštabnyja pachavalnyja pracesii, jakija časta nabyvali charaktar palityčnych demanstracyj. Znakamitym stała pachavańnie ŭ 1862 hodzie, niezadoŭha da vybuchu antyrasijskaha paŭstańnia, paeta Uładzisłava Syrakomli. Na jaho, pavodle niekrałoha, nadrukavanaha ŭ vydańni «Tyhodnik ilustravany», sabralisia «i praściaki, i pany».

Čamu Rosy?

Rosy — tak nazyvałasia miascovaść, jakuju adviali pad mohiłki. Čamu takaja nazva, pakul nichto nie raskapaŭ. Viadomy krajaznaŭca XIX stahodździa Adam Kirkor vyvodziŭ nazvu «Rosy» ź jazyčnickich śviatkavańniaŭ Rasy (lit. Rasos) — śviata letniaha soncastajańnia, što niekali adbyvalisia na hetym miescy. Ale heta nie adzinaja viersija. Jość taksama mierkavańni, što vytoki najmieńnia — ad proźvišča čałavieka albo nazvy miascovaj krynicy.

Zrešty, jašče ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa ciapierašnija Rosy časta nazyvali Misijanierskimi mohiłkami — z­za katalickaha ordena, jaki imi apiekavaŭsia. Ale paśla hetaja nazva adyšła ŭ historyju.

Zabity kłubkavataju małankaju

Najstarejšyja pachavańni znachodziacca ŭ paŭnočnaj častcy Rosaŭ. Taksama tam dahetul zachavalisia reštki pieršapačatkovaj aharodžy 1812 hoda. 

Samaj staroj mahiłaj, acalełaj da našaha času, ličycca mahiła siamji Bekiu. U ich liku i chirurh Ahiust Bekiu, zaprošany ŭ Vilniu dla vakcynacyi ad vospy. Zdabyŭ jon sabie, praŭda, nie najlepšuju słavu: šmatlikija fiłamaty i fiłarety ličyli, što jon spryčyniŭsia da represij suprać hetych nielehalnych hurtkoŭ, i nietryvijalnuju jaho śmierć ad kłubkavataj małanki ŭsprymali jak dokaz taho. Małanka zaśpieła doktara ŭ łožku, kali jon adpačyvaŭ pa abiedzie.

A nieŭzabavie paśla pachavańnia ŭžo zhadanaha Uładzisłava Syrakomli taja častka Rosaŭ, dzie była jaho mahiła, atrymała nazvu «Litarackaj horki». Tam pachavanyja mnohija słavutyja kulturnyja dziejačy. Syrakomla, darečy, byŭ adnym ź pieršych, chto zacikaviŭsia Rosami i jak daśledčyk. Uvosień 1854 hoda jon pačaŭ śpiecyjalna zamaloŭvać i apisvać mohiłki. Na žal, los hetych jahonych zapisaŭ nieviadomy.

Siarod realnych pachavańniaŭ jość taksama i kienatafy — heta značyć simvaličnyja mahiły biez pareštkaŭ. Na fota: kienataf Ivana i Antona Łuckievičaŭ. 

Uvohule, šmatlikija daśledčyki Rosaŭ adznačajuć, što struktura mohiłak — svojeasablivaja replika horada. Paŭtarajučy tradycyjnuju haradskuju demanstracyju prestyžu, pry samych ściežkach chavali samych zamožnych dy znakamitych ludziej, a ŭ hłybini — zvyčajnych vilenčukoŭ. Adzin z prykładaŭ tamu — tak zvanaja Aleja prafiesaraŭ, što adrazu pry ŭvachodzie pavaročvaje naleva, dzie pachavanyja vybitnyja vykładčyki miascovaha ŭniviersiteta.

Pradmietam daśledavańnia sučasnych navukoŭcaŭ robiacca i epitafii na mahiłach Rosaŭ. Polskaja daśledčyca Hanna Silvija Čyž u apošniaj manahrafii, pryśviečanaj hetym mohiłkam, adznačaje, što epitafii na mužčynskich nadmahillach robiać akcent na addanaści Ajčynie, hramadskaj dziejnaści, pabožnaści i dabračynnaści, tym časam jak žanočyja epitafii ŭschvalajuć ścipłaść dy addanaść siamji.

Staryja i Novyja Rosy

Da 1930­ch hadoŭ mohiłki razraślisia nastolki, što praz darohu ad daŭniejšaj častki byli zakładzienyja Novyja Rosy. Tady ž mohiłkami ŭpieršyniu zanialisia restaŭratary, siarod jakich byŭ i znakamity mastak Fierdynand Ruščyc. Na toj momant jany ŭžo byli davoli zaniadbanymi, staŭšy prytułkam dla biazdomnych.

Pabudavanych jašče ŭ pieršym dziesiacihodździ XIX stahodździa kałumbaryjaŭ u styli kłasicyzmu restaŭratary, adnak, užo nie zdoleli ŭratavać. Adzin ź ich byŭ razburany jašče za palakami, u 1937 hodzie, a druhi ŭžo za savietami — u 1957­m. 

Uvohule ž, katastrafičny dla mnohich starych niekropalaŭ saviecki čas Rosy pieražyli adnosna niabłaha, čamu paspryjała najaŭnaść tam pachavańniaŭ viadomych prasavieckich litoŭskich kulturnych dziejačaŭ kštałtu piśmieńnikaŭ Ludasa Hiry, pamierłaha ŭ 1946 hodzie, i Piatrasa Ćvirki, pamierłaha ŭ 1947­m.

Bolš za toje, mohiłki tady navat zdabyli status respublikanskaj histaryčnaj kaštoŭnaści. Ale byli ŭ hety čas i vielmi sumnieŭnyja z maralnaha hledzišča rašeńni: tak, dla vyrabu prystupak na haru byli skarystanyja nadmahilli ź likvidavanych jaŭrejskich mohiłak na Zareččy. 

Sučasny stan

Z 1967 hoda na Rosach bolš nie chavajuć, heta mahčyma tolki ŭ vyklučnych vypadkach. Sučasnaja terytoryja mohiłak składaje 10,8 hiektara i ŭtrymlivaje kala 14 tysiač pachavańniaŭ. Mohiłki ahułam majuć status historyka­kulturnaj spadčyny pad dziaržaŭnaj achovaj, taki ž admysłovy status majuć asobnyja 260 mahił na padstavie mastackaj, histaryčnaj dy miemaryjalnaj vartaści. 

U 2018 hodzie pačałasia čarhovaja rekanstrukcyja mohiłak, jakuju finansujuć Jeŭrasajuz i haradskoje samakiravańnie Vilni. 

Detali pachavańniaŭ. Fota Shutterstock.com, by Taigi.

Ad Laleviela da Čurlonisa

Navat prostaje pieraličeńnie mahiłaŭ słavutych ludziej na Rosach zaniało b niekalki staronak. Prytym mnohija z hetych ludziej, asabliva pachavanyja ŭ XIX stahodździ, adnolkava važnyja adnačasova dla troch narodaŭ: biełarusaŭ, palakaŭ i litoŭcaŭ. U hetym śpiecyfika zaŭsiody šmatetničnaj Vilni.

Siarod takich dziejačaŭ na Rosach znajšli viečny spačyn mastak Francišak Smuhlevič (jaho mahiła źnikła razam z kałumbaryjem, źniščanym u 1957­m), adzin z zasnavalnikaŭ tavarystva fiłamataŭ Anufryj Pietraškievič, archieołah i kalekcyjanier Jaŭstach Tyškievič, aŭtar znakamitaha naboru hraviuraŭ «Vilenski albom» Kazimir Vilčynski, toj ža Uładzisłaŭ Syrakomla, advakat Tadevuš Urubleŭski, jaki nieadnarazova baraniŭ u rasijskich i polskich sudach redaktara i vydaŭca «Našaj Nivy» Alaksandra Ułasava i inšych biełaruskich dziejačaŭ. Pieraniesieny ciudy i prach pamierłaha i pachavanaha ŭ 1861 hodzie ŭ Paryžy prafiesara historyi Vilenskaha ŭniviersiteta Iaachima Laleviela, jaki ŭ svoj čas vykładaŭ Adamu Mickieviču, Tamašu Zanu dy Janu Čačotu.

Na Rosy byŭ pieraniesieny i prach pamierłaha i pachavanaha ŭ 1861 hodzie ŭ Paryžy prafiesara historyi Vilenskaha ŭniviersiteta Iaachima Laleviela, jaki byŭ nastaŭnikam Adamu Mickieviču, Tamašu Zanu dy Janu Čačotu. Fota Wikimedia Commons.

Sa słavutych litoŭskich dziejačaŭ varta pieradusim zhadać mastaka Mikałojusa Kanstancinasa Čurlonisa, «patryjarcha litoŭskaha nacyjanalnaha adradžeńnia», hałoŭnaha redaktara pieršaj hramadska­palityčnaj litoŭskaj haziety «Aŭšra» («Śvitanak») Jonasa Basanavičusa, haspadaroŭ pieršaj litoŭskaj kniharni ŭ Vilni (dzie, darečy, možna było nabyć i knihi pa­biełarusku) Maryju i Jurhisa Šłapialisaŭ.

Pierapachavańnie 22 listapada na Rosach 20­ci pakaranych śmierciu paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ tolki hruntoŭna dapaŭniaje staronku historyi hetych mohiłak, źviazanych z paŭstańniem, ale nijak nie pačynaje jaje. Paŭstancy časta karystalisia haradskimi mohiłkami, kab chavać na ich zbroju. A paśla niamała ich znajšło na hetym niekropali i viečny spačyn. Na Rosach pachavana kala 40 udzielnikaŭ paŭstańnia (biez uliku niadaŭna pierapachavanych) — niezdarma z uschodniaha boku ich siońnia ahinaje vulica Paŭstanckaja. Praŭda, tolki 28 z hetych mahił zachavalisia da našaha času.

Siarod samych słavutych pachavanych na Rosach paŭstancaŭ — adzin z arhanizataraŭ paŭstańnia Alaksandr Askierka, jaki pamior u 1911 hodzie, a taksama siamja Jamantaŭ. Tyja ž paŭstancy, pareštki jakich pieranieśli na Rosy ŭ listapadzie 2019 hoda, znajšli sabie supakoj u kaplicy, pabudavanaj u 1841 hodzie pavodle prajekta bratoŭ Tyšeckich. Budavałasia jana jak miesca raźvitańnia ź niabožčykami. 

Sučasnyja palaki pry naviedvańni Rosaŭ abaviazkova zavitvajuć na miesca pachavańnia maci Juzafa Piłsudskaha, dzie zhodna z zaviaščańniem maršałka pachavanaje i serca jaho samoha. Nie praminajuć jany i mahiły dobraachvotnikaŭ, zahinułych padčas sutyknieńniaŭ z Čyrvonaj armijaj u 1919—1920 hadach, a taksama žaŭnieraŭ Armii Krajovaj.

Mahiła maci Juzafa Piłsudskaha. I serca samoha Piłsudskaha. Kiraŭnik polskaj dziaržavy zaviaščaŭ pachavać svajo serca ŭ Vilni. Jano lažyć pobač z maci. Fota Shutterstock.com, by Riphotographs

Kala rodnych mahił

Rosy taksama i hałoŭnaje miesca spačynu znakamitych vilenskich biełarusaŭ, jakich chavali tut ciaham usiaho XX stahodździa.

Tut mahiły piśmieńnikaŭ Jadvihina Š. (Antona Lavickaha) i Uładzisłava Paŭlukoŭskaha, uładalnika biełaruskaj kniharni ŭ mižvajennaj Vilni Stanisłava Stankieviča, architektara Lavona Vitan­Dubiejkaŭskaha, katalickich śviataroŭ Kastanta Stepoviča (bolš viadomaha pad litaraturnym psieŭdanimam Kazimir Svajak), Uładzisłava Tałočki i Paŭła Piakarskaha, aŭtara vieršaŭ na biełaruskaj movie i siabra Franciška Bahuševiča Zyhmunta Nahrodskaha, hramadskich dziejačaŭ Albina Stepoviča i Stanisłava Čyžeŭskaha, maci Franciška Umiastoŭskaha Hanny Umiastoŭskaj i maci Franciška Alachnoviča Maryi Alachnovič­-Klimavaj…

Nie ŭsie, na žal, ź biełaruskich mahiłaŭ my siońnia viedajem: niekatoryja, moža, zusim źnikli, a moža, jašče nie znojdzienyja.

Miascovaj supolnaści zastajecca sačyć, kab taki los nie napatkaŭ užo viadomyja nam mahiły. Najbolš nieadkładnaha ramontu patrabavali nadmahilli Franciška Alachnoviča i bratoŭ Stepovičaŭ.

Pomnik Francišku Alachnoviču patrabavaŭ rekanstrukcyi, tamu ŭ minułym hodzie jaho źniali.

Siarod realnych pachavańniaŭ jość taksama i kienatafy — heta značyć simvaličnyja mahiły biez pareštkaŭ — zasnavalnikaŭ i ruchavikoŭ arhanizavanaha nacyjanalnaha ruchu ŭ pačatku XX stahodździa Ivana i Antona Łuckievičaŭ, dramaturha Franciška Alachnoviča. Najaŭnaść hetych kienatafaŭ dazvoliła pry mahiłach bratoŭ Łuckievičaŭ pachavać i Antonavaha syna Lavona Łuckieviča dy jahonuju žonku Halinu Vojcik (dačku inšaj słavutaj dziajački Zośki Vieras), jakija šmat rabili dla zachavańnia biełaruskaści ŭ Vilni ŭžo ŭ paślavajenny čas, a asabliva paśla krachu kamunizmu. Mahiłu Ivana Łuckieviča pieranieśli z polskaha Zakapanaha, dzie jon pamior; Anton Łuckievič byŭ pachavany ŭ Atkarsku Sarataŭskaj vobłaści, dzie jon pamior u turmie. Alachnovič byŭ spačatku pachavany na Kalvinisckich mohiłkach na Turavaj hary, ale tyja mohiłki byli źniesienyja ŭ 1972—1973 hadach, na ich miescy ŭźviedzieny Pałac šlubaŭ.

Usimi hetymi pachavańniami apiakujucca naščadki niabožčykaŭ, a taksama miascovaja biełaruskaja supolnaść. Štohod na Dziady i Radaŭnicu kožnuju biełaruskuju mahiłu sahrajuć ahieńčyki śviečak. 

Asabliva pryhoža na Rosach na Dziady, ale ludzi prynosiać na mahiły źničy i ŭ zvyčajnyja niadzieli. Fota Shutterstock.com, by Giedrius Akelis

Zimoju 2022 hoda kaplica adčynienaja ŭ pieršaj pałovie dnia i nie ŭsie dni.

Nashaniva.com