Brat akademika Karskaha ličyŭ siabie ruskim, a jaho dačka padtrymała BNR
Akademik Jaŭchim Karski naradziŭsia ŭ vioscy Łaša pad Horadniaj. Baćkam — maładzieńkamu dziaku i dačce staroha łašanskaha dziaka — było pa 19, jany ź niejkaj pryčyny nie adrazu aformili adnosiny. Budučy akademik atrymaŭ proźvišča maci. A šaściora małodšych bratoŭ i siaścior byli ŭžo Navickija, pa baćku. Pra Ivana Navickaha piša Andrej Bliniec.
22.03.2020 / 11:03
Siamja Navickich, kala 1919—1920 hadoŭ. Siadziać krajnija sprava Ivan Navicki, jaho žonka Nadzieja Płatonaŭna, ich dačka Natalla. Fota: Muziej historyi Kleččyny.
U savieckija časy bijohrafy Karskaha zapuścili mif, nibyta jahony baćka byŭ nastaŭnikam. Nasamreč, toj usio žyćcio addaŭ carkoŭnamu słužeńniu. Źmianiŭ dzieviać prychodaŭ, byŭ dziakam, psałomščykam, śviatarom, a paralelna vykładaŭ u carkoŭna-prychodskich škołach. Usich synoŭ Fiodar Navicki adpraŭlaŭ u Minskaje duchoŭnaje vučylišča. Nie byŭ vyklučeńniem i čaćviorty syn Ivan. Skončyŭšy duchoŭnuju sieminaryju, 21-hadovy Ivan byŭ nakiravany psałomščykam u Navasiołki Słuckaha pavieta. A praz hod, paśviečany ŭ śviatary, pryniaŭ prychod Iaana-Pradciečanskaj carkvy siała Blačyn niedaloka ad Klecka. Naŭrad ci jon mierkavaŭ, što ŭ hetym prychodzie jamu sudžana słužyć bolš za tryccać hadoŭ — až da śmierci.
Ivan Navicki. Fota apošnich hadoŭ žyćcia. Siamiejny archiŭ Sažynych z horada Syktyŭkara
Pieršyja dziciačyja jalinki
Ź Ivanam Navickim Blačynu pašancavała. Jon byŭ pastyram dziejnym i enierhičnym. Viaskovaja carkoŭna-prychodskaja škoła raźmiaščałasia ŭ asobnym budynku, pry jakim byŭ internat dla dziaciej z addalenych viosak. Pry škole dziejničała stałovaja, dzie ŭsie navučency atrymlivali haračyja abiedy. U 1903 hodzie škołu naviedaŭ jepiskap minski i turaŭski Michaił, jaki zastaŭsia zadavoleny ŭbačanym i pakinuŭ vučniam try rubli na cukierki.
Adnym ź pieršych u jeparchii, u 1907—1908 hadach, ajciec Ivan pačaŭ arhanizoŭvać sustrečy Novaha hoda ź jalinkaj. Na takich viečarach školniki śpiavali pieśni, dekłamavali vieršy, vadzili karahody i atrymlivali padarunki: łasunki (cukierki, arechi, abaranki) i dziciačyja kaštoŭnaści (chustački, ścizoryki, lusterki).
Srodki na śviatkavańnie davała inšaja inicyjatyva śviatara — spažyvieckaje tavarystva. Takija tavarystvy zasnoŭvalisia, kab dać mahčymaść sialanam nabyvać tavary pieršaj nieabchodnaści pa nižejšych cenach. Tavarystva mieściłasia ŭ śpiecyjalnym domie pobač z carkvoj. Heta byŭ dla sialan i svojeasablivy kłub.
Ivan i Jaŭchim
Jaŭchim Karski nieadnarazova byvaŭ u brata ŭ Blačynie. U 1900 hodzie jon, prafiesar Varšaŭskaha ŭniviersiteta, razam z žonkaj i dačkoj pravioŭ tut usio leta. Navukoviec adpačyvaŭ i źbiraŭ materyjał pra tutejšuju havorku. U svaim artykule «Zamietki po biełorusskim hovoram» Karski pryvioŭ 43 miascovyja vyrazy. Ad švahierki Nadziei Płatonaŭny, Ivanavaj žonki, jon zapisaŭ polskamoŭny varyjant «Jevanhielistaj pieśni», pra što praz 15 hadoŭ uspomniŭ u trecim tomie «Biełarusaŭ».
Akademik Jaŭchim Karski. U 1926 hodzie jon zajazdžaŭ da brata ŭ Blačyn padčas viartańnia z zamiežnaj kamandziroŭki i tady padaravaŭ jamu hety zdymak. Fota: Muziej historyi Kleččyny.
Haściavaŭ vučony ŭ brata i letam 1915 hoda, kali na terytoryju Biełarusi pryjšli niamieckija vojski. U pačatku lipienia niemcy prarvali front, pačałosia adstupleńnie rasijskich vojsk i terminovaja evakuacyja ŭstanoŭ. Karski vyjechaŭ u Varšavu, a adtul razam z univiersitetam evakuiravaŭsia ŭ Maskvu.
Tryvožnyja miesiacy
Ivan Navicki zastaŭsia na miescy i vioŭ letapis svajho prychoda, apisvajučy padziei ad treciaj asoby:
«Lipień. Addadziena niepryjacielu Varšava, vojski adstupajuć.
Žnivień. Vojski chutka adstupajuć, ruchajecca masa biežancaŭ pa šašy i haścincach. Niepryjaciel nastupaje.
22 žniŭnia. Abvieščana evakuacyja siemjaŭ słužačych i kazionnaj majomaści.
26 žniŭnia. Najlepšaja carkoŭnaja majomaść adpraŭlena ŭ Maskvu.
28 žniŭnia. Źjavilisia abozy biežancaŭ u siołach. Adbyvajecca rekvizicyja chatniaj žyvioły.
5 vieraśnia. Prybyŭ jepiskap Mitrafan dla naviedvańnia biežancaŭ i zaprasiŭ na naradu ŭ m. Kleck duchavienstva.
8 vieraśnia. Ruchajecca masa vojska, abozy i hurty žyvioły.
10 vieraśnia. Pačułasia harmatnaja kananada; niepryjaciel padyšoŭ da r. Ščara i h. Baranavičy… Źjaviŭsia niamiecki aerapłan, kružlaŭ nad siałom, vyhladaŭ abozy. Zvany zdadzieny kamiendantu.
12 vieraśnia. Strašnaja kananada. Usich navakolnych cerkvaŭ pryčty źjechali. Masy biežancaŭ paŭsiul robiać spustašeńni ŭ sadach i aharodach.
13 vieraśnia. U carkvie adbyłasia Usianočnaja… Pry adpaviednym słovie śviatara Iaana Navickaha ŭsia carkva płakała. Usiu nadzieju ŭskłali na miascovašanavanuju ikonu Božaj Maci. Niepryjaciel spynieny.
14—20 vieraśnia. Streły pastupova ścišvajucca. Nasielnictva strašenna zapałochana, idzie pa paradu da śviatara, jaki ŭvieś čas trymajecca napahatovie, kab nie być zaśpietym źnianacku. Uvieś čas znachodzicca ŭ raźjezdach pa vajennych stajankach, a taksama jeździć pa vioskach, uhavorvaje sialan supakoicca i ŭziacca za pracu.
21 vieraśnia. Sialanie trochi supakoilisia i pačali kapać bulbu.
Kastryčnik. Žyćcio ŭvachodzić u raniejšuju kalainu».
Za nialubymi palakami
Padziei nastupnych hadoŭ apisanyja ŭ letapisie vielmi ścisła. Kožnamu z novych haspadaroŭ Navicki davaŭ karotkuju charaktarystyku. Niemcy «nie pieraškadžali pravasłaŭnym rabić nabaženstvy, adpravy i navučańnie ŭ škołach. Da duchavienstva jany stavilisia z pavahaj». A voś pry balšavikach «ruplivaść prychadžan da chrama asłabła».
Miaža 1921 hoda pakinuła Blačynski prychod na polskim baku, ale prajšła ŭsiaho za niekalki kiłamietraŭ ad carkvy. Z-za nieparazumieńnia z pahraničnaj vartaj kala svajho doma byŭ zastreleny carkoŭny starasta Łaŭren Lach.
Da polskaj ułady ajciec Ivan pastaviŭsia bieź simpatyi. Polskaja dziaržava była dla jaho čužoj. Paźniej unučka pryhadvała, što jon šmat hadoŭ pierachoŭvaŭ u siabie malunki pa rasijskaj historyi (naprykład, «Pierachod armii Suvorava praz Alpy»): «Napeŭna, dziadula spadziavaŭsia, što vierniecca Rasija i nahladnyja dapamožniki jašče spatrebiacca». Asabliva ciažka Navicki prymaŭ pieravod škoł na polskuju movu, padaražańnie padručnikaŭ, štrafy dla baćkoŭ, što nie adpraŭlajuć dziaciej u škołu…
Zachoplenaja biełaruščynaj
Ale i ŭ hetuju rusifikavanuju siamju stukałasia biełaruskaja ideja — praz maładziejšaje pakaleńnie. U archivach BNR zachoŭvajecca dakumient ź lipienia 1917-ha pad zahałoŭkam «Miescy biełaruskaj pracy (śpis biełaruskaha aktyvu ŭ haradoch Rasiei)». Tut siarod inšaha jość i «Klecak, Słuck. pav. Blačyn. Ł. Navickaja». Heta Leaniła, dačka miascovaha nastajaciela, joj tady było kala 18 hadoŭ.
Niešta kankretnaje pra jaje ŭdzieł u nacyjanalnym ruchu pakul skazać ciažka, ale ŭklučeńnie Blačyna ŭ taki śpis pobač ź Viciebskam, Minskam, Kijevam, Kazańniu i Maskvoj vyhladaje krasamoŭna. Zacikaŭlenaść biełaruščynaj u siamji praciahvałasia: u 1925 hodzie Navickija atrymlivali ź Vilni prynamsi dźvie haziety — «Žyćcio biełarusa» i «Biełaruskuju nivu».
Leaniła Navickaja mieła, adnak, słabaje zdaroŭje i doŭha nie pažyła. Chvaroba dački supała z apošniaj uračystaściu, arhanizavanaj ajcom Ivanam. Letam 1926-ha śviatkavali 300-hodździe miascovaj carkvy. U centry siała ŭźviali hanarovuju arku, prybranuju zielaninaj. Uvieś šlach ad doma śviatara da chrama byŭ usypany kvietkami, a z dvaroŭ nasustrač pracesii vynosili chleb-sol. Pryjechaŭ jepiskap pinski i paleski Alaksandr, pryjšli pracesii z susiednich cerkvaŭ. Pra hetu padzieju ŭ vioscy staražyły pamiatali navat u pačatku XXI stahodździa.
Ale sam Navicki całkam addacca śviatkavańniu nie moh. Atrymaŭšy viestku pra stan dački, jon byŭ vymušany dačasna pakinuć vysokich haściej. Tyja acanili heta jak niepavahu, i adnosiny śviatara z carkoŭnym kiraŭnictvam pačali psavacca.
Paštoŭka Jaŭchima Karskaha ŭ Leninhrad, dzie jon piša ab znachodžańni ŭ brata, 1926 hod. Siamiejny archiŭ Alaksandra Karskaha z Sankt-Pieciarburha, praŭnuka akademika
Nieŭzabavie pamierli Leaniła i jaje maleńkaja dačka. Usio heta nie dadavała zdaroŭja i samomu ajcu Ivanu. Jon pakutavaŭ ad sardečnaj chvaroby, i 26 śniežnia 1928 hoda pamior. Raźvitacca ź im pryjšli i ŭłasnyja prychadžanie, i miascovyja kataliki.
A svajakam jahonym była sudžana niaprostaja dola. Dačka Natalla zahinuła ŭ 1944 hodzie ŭ Kałdyčeŭskim łahiery śmierci pad Baranavičami — jaje kinuli tudy za suviaź z partyzanami, jak i jaje muža — śviatara Mikałaja Chiltova. Udava Nadzieja Płatonaŭna z domu Harbacevičaŭ (1873—1964) pieražyła i muža, i dziaciej, i ziacioŭ. Pamierła praz hod paśla taho, jak byŭ zakryty Blačynski prychod, i za hod da taho, jak razburyli Iaana-Pradciečanskuju carkvu.
***
Siało Blačyn i Blačynskaja carkva
Nazva siała sučasnymi biełarusami, chutčej za ŭsio, budzie asacyjavacca ź nieprystojnym słovam. Ale pachodžańnie jaje — zusim inšaje. U daŭnija časy słova «blačyć» aznačała pamylacca, błudzić, pakłaniacca łžyvym baham. Korań jaho dahetul zachavaŭsia ŭ niekatorych słavianskich movach, zhadajem choć by polskaje błąd — pamyłka i biełaruskija słovy błud, abłuda. U 1964 hodzie vioska Blačyn abjadnałasia z susiedniaj Brykaŭščynaj, a novaje pasielišča atrymała nazvu Sadovaja.
Blačynskaja carkva, 1926 hod. Malunak Siarhieja Novika-Piejuna. Fota: Muziej historyi Kleččyny
Blačynskaja carkva była pabudavana ŭ 1626 hodzie na srodki šlachcica Navahradskaha pavieta Adama Mahilnickaha. Mahilnicki byŭ davieranaj asobaj Radziviłaŭ, navat pazyčaŭ im hrošy. Tamu jon moh dazvolić sabie fundavać unijackuju carkvu, jakaja praz dva stahodździ stała pravasłaŭnaj.
Carkva ŭ vioscy Sadovaja, sučasny vyhlad. U 1963 hodzie, u pieryjad baraćby z relihijaj, prychod Iaana-Pradciečanskaj carkvy byŭ zakryty. U 1965-m jaje budynak całkam zrujnavali. Na pačatku XXI stahodździa carkvu stali adbudoŭvać, a ŭ 2005 hodzie jana znoŭ pačała dziejničać.
Blačynski prychod byŭ biedny, ale śviatar atrymlivaŭ dobraje žałavańnie — 391 rubiel 68 kapiejek za hod. Dla paraŭnańnia: rabočy ŭ Minskaj hubierni zarablaŭ za hod 137 rubloŭ, akanom u pamieščyckaj haspadarcy — 120—250 rubloŭ, upraŭlajučy majontka — 600—700 rubloŭ. Što da tahačasnych cenaŭ, to kiłahram žytniaha chleba kaštavaŭ 8,5 kapiejki, pšaničnaha — 15 kapiejek, miasa najlepšych hatunkaŭ — 30, cukru — 40, pud bulby — 20 kapiejek.