Ікра, адбіўныя, замежны адпачынак — як шыкавалі савецкія кіраўнікі ў галодныя 1920-я
06.08.2019 / 07:11
95 гадоў таму ў СССР выбухнуў скандал з-за велізарных выдаткаў высокапастаўленых бальшавікоў, якія прапаведвалі сацыяльную роўнасць.
Упершыню ў нядаўна ўтворанай дзяржаве прывілеі кіраўнікоў сталі прадметам публічнага абмеркавання. Палітычныя дывідэнды атрымаў Іосіф Сталін. Пра маштабы шыкавання савецкіх эліт піша Бі-бі-сі.
Злева направа: Іосіф Сталін, Аляксей Рыкаў, Грыгорый Зіноўеў і Мікалай Бухарын
5 жніўня 1924 года сакратар УЦВК (пасля 1937 года — прэзідыум Вярхоўнага Савета) Авель Енукідзэ накіраваў Сталіну, тады яшчэ не аднаасобнаму правіцелю, а сакратару ЦК ВКП(б) па кадрах і арграбоце, даведку аб выдаткоўванні сродкаў на адпачынак «асабліва адказных таварышаў».
«У распараджэнні УЦВК былі і ёсць сумы на выдаткі, якія не падлягаюць абвяшчэнню, на фінансавую дапамогу таварышам, асобныя выдачы ім падчас іх паездак для адпачынку, а таксама на абсталяванне і ўтрыманне памяшканняў, прызначаных для адпачынку гэтых таварышаў», — гаварылася ў прэамбуле запіскі.
Засакрэчаныя адпускныя
З дакумента з грыфам «Абс. сакрэтна. Асабіста» і заўвагай «Без нумару і без копіі» вынікала, што ў папярэднім 1923 годзе на адпачынак і лячэнне кіраўніка Камінтэрна і ленінградскай партарганізацыі Грыгорыя Зіноўева было выдаткавана 10 990 рублёў, старшыні Рэўваенсавета Льва Троцкага — 12930 рублёў.
Частка гэтых грошай пайшла на рамонт дач, якімі потым карысталіся і іншыя кіраўнікі, але лічбы ўсё роўна выйшлі астранамічныя.
«Чырвоны» нэпаўскі рубель у 1924 годзе быў роўны 2,2 тагачасным або прыкладна 33 сучасным далярам.
Канторшчык Карэйка з «Залатога цяляці» Ільфа і Пятрова атрымліваў 46 рублёў на месяц. Такім чынам, Троцкі і Зіноўеў адпачылі кожны на 20-гадовую зарплату савецкага службоўца.
Іншыя правадыры аказаліся больш сціплымі. Сталін выдаткаваў на сябе 1640 рублёў, Леў Каменеў — 1250 рублёў. Затое за першую палову 1924 года Каменеў атрымаў на адпачынак і лячэнне 5450 рублёў, Зіноўеў — зноў 10 тысяч.
Як гаварылася далей у даведцы, грашыма з фонду, які «не падпадае пад разгалошванне», распараджаўся асабіста Енукідзэ, але правілаў і лімітаў не існавала. Ён проста выдаваў сумы, якія ў яго патрабавалі, а спрачацца з членамі Палітбюро не мог.
У большасці выпадкаў запыты паступалі Енукідзэ праз начальніка спецаддзялення ОГПУ па ахове першых асоб Абрама Беленькага.
Авель Енукідзэ (злева) і Леў Каменеў
Самі правадыры буйных сум на рукі не атрымлівалі. Сродкі ўручаліся Беленькаму, а той перадаваў іх «прымацаваным» чэкістам, якія вырашалі ўсе жыццёвыя праблемы за патронаў, якія раней за ўсіх змаглі адчуць сябе пры камунізме.
«Гэта не поўныя звесткі, — пісаў Енукідзэ. — Акрамя таго, грошы выдаюцца і т. Рыкавым [кіраўніком урада СССР] з сум СНК [Савета народных камісараў]».
Акрамя каўказскіх і крымскіх курортаў, правадыры рэгулярна адпачывалі і за мяжой, асабліва ў сяброўскай веймарскай Германіі і рускамоўнай Латвіі.
У 1924 годзе Рыкаў атрымаў на гэтыя мэты тры тысячы (прыкладна 45 тысяч сучасных) даляраў, сакратар ЦК Вячаслаў Молатаў 1213 даляраў і 1500 латвійскіх рублёў, старшыня Дзяржплана Аляксандр Цурупа (які ў фільме «Ленін у 18-м годзе» на пасяджэнні Саўнаркама млеў і падаў) — 977 даляраў.
У 1922 году намеснік старшыні Вышэйшага Савета народнай гаспадаркі Івар Смілга выдаткаваў падчас лячэння за мяжой каля двух тысяч залатых рублёў, на якія не змог паказаць дакументаў, што пацвярджалі б выдаткі. У тлумачальнай запісцы ў ЦК ён прызнаў, што частка грошай пайшла на адзенне, «а таксама дробныя выдаткі ў выглядзе рэстаранаў, таксовак, тэатраў і гэтак далей».
Залаты рубель па напаўненні быў ідэнтычны царскаму. У 1913 годзе нейкі Л. Жданаў, дзелячыся досведам на старонках часопіса «Касмапаліт», які выходзіў у Пецярбургу, распавёў, што правёў у Еўропе 36 дзён, аб'ехаў Аўстрыю, Італію, Францыю, Бельгію і Нямеччыну і выдаткаваў на ўсё 342 рублі 25 капеек.
Енукідзэ прапанаваў «прыняць меры для ўвядзення некаторай лімітавай нормы гэтых дапамог на адну асобу і канцэнтравання гэтых сум пры адной установе», прызнаўшы, што нават з гэтага «можа выйсці незадаволенасць сярод некаторых таварышаў».
«Крычаць усе і ўсюды»
Даведка была надрукаваная на «ундэрвудзе», але пералік канкрэтных выплат Енукідзэ напісаў ад рукі, відавочна, не жадаючы давяраць канфідэнцыйныя звесткі нават даверанай машыністцы.
Тым не менш інфармацыя хутка набыла розгалас.
У газетах пра гэта, вядома, не пісалі. Але, паводле звестак ГПУ, тэму абмяркоўвалі і называлі пры гэтым дакладныя лічбы як інтэлігенцыя і нэпманы, так і працоўныя, асабліва ж шараговыя камуністы, многія з якіх у 1924 годзе яшчэ сур'ёзна ставіліся да размоў пра рэвалюцыйны энтузіязм і пралетарскую сціпласць.
Ранейшыя кіраўнікі рабілі і не такое. Вялікі князь Аляксандр Міхайлавіч нязмушана успамінаў, як пакрыўдзіўся на Мікалая II, што не прыслухаўся да яго парады, махнуў на ўсё рукой, вырашыў развеяцца і адправіўся на два месяцы ў Біярыц, дзе зняў для сваёй вялікай сям'і і шматлікай прыслугі цэлы гатэль. Але вялікія князі не прапаведавалі сацыяльнай роўнасці.
Гісторык і журналіст Яўген Жырноў, які вывучаў тэму, мяркуе, што Сталін і арганізаваў уцечку інфармацыі.
Даўні сябар Сталіна Енукідзэ мог падрыхтаваць даведку ад 5 жніўня як па яго просьбе, так і з уласнай ініцыятывы, жадаючы апынуцца сярод пераможцаў, дапускае даследчык. Праз 13 гадоў паслуга не выратавала Енукідзэ ад расстрэлу, але то ўжо іншая гісторыя.
15 верасня Сталін праз Молатава пашырыў паміж членамі Палітбюро ўласную запіску ў сувязі з тым, што, паводле яго слоў, «цяпер усім і ўсюды аб гэтых сумах крычаць».
У ёй ён не згадаў пра даведку Енукідзэ, а зрабіў выгляд, што нічога такога не ведае: пачуў, маўляў, пра чуткі, звярнуўся па тлумачэнні да Енукідзэ і Беленькага, і даведаўся, што ўсё праўда.
«З прычыны далікатнасці ўсёй гэтай справы і з прычыны магчымых непаразуменняў, якія могуць нанесці партыі сур'ёзны ўрон, я б прасіў унесці на зацвярджэнне ЦК наступны сказ: 1) вызначыць максімальную памесячную норму выдаткаў для членаў ЦК, якія адпраўляюцца ў адпачынак на савецкія курорты; 2) выдаваць сумы на кожнага адпускніка паасобку, у залежнасці ад тэрміну адпачынку», — напісаў Сталін, сабе ж на наступны адпачынак папрасіў 400—500 рублёў.
Далейшага развіцця справа не атрымала, і Сталін цікавасці да яе больш не праяўляў. Можна меркаваць, што галоўная мэта — дыскрэдытацыя Троцкага і Зіноўева — была дасягнутая.
«Да таго часу ў краіне сціпласць правадыроў стала лічыцца пастулатам. Калі ўлічыць яшчэ беспрацоўе і мізэрныя заробкі служачых, дык інфармацыя аб вытратах на раскошны адпачынак была палітычна забойчай. Сталін па-майстэрску скарыстаўся атрыманым кампраматам», — каментуе Яўген Жырноў.
Вось яшчэ некалькі фактаў з часоў «ленінскай прастаты» і «сталінскай строгасці»:
Па сведчаннях амерыканскага журналіста Джона Рыда, у Смольным яшчэ да Кастрычніцкага перавароту з'явілася асобная сталоўка для членаў Цэнтральнага выканаўчага камітэта, дзе адпускалі хлеб з маслам і «неабмежаваную колькасць шклянак чаю».
Адразу пасля пераезду ўрада з Петраграда ў Маскву ў сакавіку 1918 года ў Крамлі адкрылася спецсталоўка. 29 мая кіраўнік канцылярыі Саўнаркама Камарынцаў пісаў у Маскоўскі гарадскі харчовы камітэт: «Падаецца вельмі важным даць у распараджэнне сталоўкі пры Савеце патрэбную колькасць вяндліны, птушкі, кансерваў мясных, сыру».
Троцкі успамінаў: «Чырвонай кетовай ікры было багата. Гэтай нязменнай ікрой афарбаваны не ў маёй толькі памяці першыя гады рэвалюцыі».
Меню Фелікса Дзяржынскага, складзенае дыетолагамі, уключала асятрыну, ласасіну, юшку са сцерлядзі, індычку з мочанымі яблыкамі, суп са свежых шампіньёнаў і нейкую «ялавічыну буліт».
У распараджэнні старшыні ВЧК было тры кватэры, адна з іх у Крамлі, і тры падмаскоўныя дачы. У верасні 1918-га ён правёў адпачынак у Швейцарыі. Пісаў сакратару: «Мне патрэбна шафа-бібліятэка. Дастаньце. Аплаціць мне не ўдасца, таму за казённы кошт».
25 кастрычніка 1918 года Ленін з жонкай Надзеяй Крупскай і сястрой Марыяй упершыню прыбыў у прыгатаваную для яго сядзібу былога маскоўскага кіраўніка горада Рэйнбота ў Горках, якая стала першай у краіне дзяржаўнай дачай. Крупская ва ўспамінах пісала, што яны адчувалі сябе няёмка сярод раскошы і «не ведалі, куды сунуцца ў пакоях Рейнбота». Аднак ад асабняка не адмовіліся і абстаноўку змяняць не сталі.
Ленін карыстаўся яшчэ і дачай ў Карзінкіне, якое ўвайшло цяпер у межы Масквы: «Старую сядзібу перасякае алея стагадовых ліпаў… Стары панскі палац з гаўбцамі, багатай разьбой па карнізах… Унутры вялікая зала вышынёй у два паверхі».
У 1919 годзе з'явіліся дзяржаўныя дачы і ў іншых кіраўнікоў. Вось як апісвае дачу Мікаяна дачка Сталіна Святлана Алілуева: «Мармуровыя статуі, старадаўнія французскія габелены, у вокнах — рознакаляровыя вітражы, парк, сад, тэнісная пляцоўка, аранжарэя, парнікі, стайня». Сама Алілуева, па яе словах, на бацькавай дачы ў Зубалаве «расла, па сутнасці, ва ўмовах памешчыцкай сядзібы».
Сочынская дача Сталіна
14 чэрвеня 1920 года былі ўведзеныя «саўнаркамаўскія» харчовыя пайкі «для асабліва адказных і зусім незаменных работнікаў». Пайкі, якія называліся пасля крамлёўскімі, праіснавалі да распаду СССР. Колькасць іх неаднаразова павялічвалася, а асартымент пашыраўся і разнастаіўся.
Першапачаткова колькасць атрымальнікаў была вызначана ў дзве тысячы, але паколькі такая ж колькасць прадуктаў належала кожнаму члену іх сем'яў, фактычна выдаваліся больш за 10 тысяч пайкоў. Яны ўключалі 12 найменняў прадуктаў, у тым ліку 4 кг мяса і 4 кг рыбы ў месяц, а таксама папяросы і запалкі. Здзіўленне даследчыкаў выклікае норма солі — паўтара фунта (больш за 600 г) у месяц, што ў чатыры разы перавышае фізіялагічную патрэбнасць.
Толькі ў лістападзе 1920 гады са складоў УЦВК сям'і Леніна былі адпушчаныя 24,5 кг мяса, 60 яек, 7,2 кг сыру, 1,5 кг масла, 1 кг сала, 2 кг чорнай ікры, 4 кг агуркоў, 30 кг мукі і круп, 5 кг цукру, 1,2 кг цукерак.
Камісія ЦК РКП(б) і УЦВК на чале з Мацеем Муранавым у лютым 1921 года вызначыла, што з 58 кіраўнікоў, якія жылі ў Крамлі, практычна ўсе мелі прыслугу, а Цурупа і Луначарскі штодня бралі ў спецсталоўцы па сем абедаў. Камісія прапаноўвала вынесці пытанне аб прывілеях на разгляд запланаванага на сакавік Х з'езду партыі, але ў парадак дня яно ўключана не было.
22 ліпеня 1921 года Ленін распарадзіўся: «Даручыць Наркамату харчавання арганізаваць асаблівую крамку (склад) для продажу прадуктаў (і іншых рэчаў) замежнікам і камінтэрнаўскім прыезджым». Так пачалася гісторыя савецкіх «таргсінаў», «бярозак» і закрытых размеркавальнікаў. Калі пры капіталізме не кожны можа дазволіць сабе дарагую рэч, дык у СССР звычайных людзей у спецмагазіны фізічна не дапускалі.
Вясной 1922 года ў гаражы Леніна, які быў, паводле яго слоў, «пад двайным наглядам ГПУ», стаяла шэсць машын, у тым ліку «ролс-ройс».
31 студзеня 1924 года — адразу пасля смерці Леніна — Клім Варашылаў зрабіў на пленуме ЦК даклад «Аб здароўі партвярхушкі». У выніку была створана спецмедыцына — Лечсанупр Крамля (пасля 4-е Галоўнае ўпраўленне Міністэрства аховы здароўя СССР).
У траўні 1922 году Ленін пісаў Сталіну: «Ці не час заснаваць адзін-два ўзорныя санаторыі не бліжэй за 600 вёрст ад Масквы? Выдаткаваць на гэта золата; выдаткоўваем жа і будзем доўга выдаткоўваць на непазбежныя паездкі ў Германію».
«Выйшла я замуж у чэрвені 1929 г. Казачнае жыццё, казачнае… Кватэра на Манежнай плошчы… Шэсць пакояў… Я ездзіла па абеды… Везлі ў судках — не астывала, гэта ж блізка ад Крамля, а машыне нашай — усюды зялёнае святло. Абеды былі на дваіх, але дзевяць чалавек былі сытыя гэтымі абедамі. Да абедаў давалася заўсёды паўкілі алею і паўкілі чорнай ікры. Можна было ўзяць гастранамію, прысмакі, спіртное. Вось такія рыбіны. Цудоўныя адбіўныя…» — успамінала нявестка Каменева Галіна Краўчанка.
8 лютага 1932 года сакрэтнай пастановай Палітбюро быў адменены так званы «партмаксімум» для адказных работнікаў-камуністаў у памеры 2700 рублёў у год. Некаторыя гісторыкі лічаць гэту падзею канчатковым крахам камуністычнай ідэі.
«Ролс-Ройс» Леніна ў музеі ў Горках.
Затым пачалася і працягвалася да 1961 года практыка выдачы наменклатуршчыкам «пакетаў» — штомесячных грашовых бонусаў у канвертах, настолькі засакрэчаных, што з іх нават не выплачваліся партскладкі.
Увосень 1932 года ў разгар Галадамору ў размеркавальніку ў «Доме на набярэжнай» прымацаваныя асобы штомесяц атрымлівалі па чатыры кілаграмы мяса, чатыры кілаграмы каўбасы і вяндліны, кілаграм ікры. У верасні для харчавання дэлегатаў пленума ЦК былі падрыхтаваныя 10 тон мясных далікатэсаў, чатыры тоны рыбы, 600 кілаграмаў сыру, 300 кілаграмаў ікры, усяго 93 найменні прадуктаў.
«Самае страшнае, калі вы раптам адчуеце жаль і страціце цвёрдасць. Вы павінны навучыцца есці, нават калі ўсе вакол будуць паміраць ад голаду», — гаварылася ў сакрэтнай інструкцыі ЦК работнікам райкамаў у зоне бедства.
У верасні 1933 года падчас адпачынку ў Сочы Сталін адправіў у Маскву тэлеграму: «Лічым, што надалей машыны «Рольс-Ройс» не трэба імпартаваць. Купіць за мяжой чатыры крытыя (лімузіны) шасцімесныя машыны сістэмы «Кадэльяк» [так у тэксце] і восем штук адкрытых шасцімесны «Пакардаў» выпуску 1933 г. З поўным камплектам запасных частак і запасных частак для існуючага парку «Рольс-Ройс». Адпусціць на выдаткі сто тысяч рублёў у замежнай валюце». Насуперак легендзе, любімы «Пакард» Сталіна не быў падарункам Франкліна Рузвельта, а быў набыты ў ЗША за грошы.
Пастанова СНК СССР і ЦК ВКП(б) «Аб дачах адказных работнікаў» ад 3 лютага 1938 года вызначыла памер дач для кіруючых работнікаў: па 7—8 пакояў для сямейных і 4—5 пакояў для несямейных. Нядаўна арыштаваныя «ворагі народа» асуджаліся за тое, што «панабудавалі сабе грандыёзныя дачы-палацы ў 15—20 і больш пакояў».
Іосіф Сталін сціпла апранаўся і не атачаў сябе пампезнай раскошай. Аднак у яго распараджэнні знаходзілася больш як дзесяць дач, большасць з якіх ён ніколі не наведваў, але поўны штат службы й аховы гадамі ўтрымліваў іх так, каб гаспадар мог з'явіцца ў любы момант. На поўдзень Сталін адпраўляўся двума цягнікамі, а калі аднойчы забыўся на каўказскай дачы любімыя пакаёвыя тэпцікі, у Маскву адправілі самалёт, каб яны ўжо чакалі свайго ўласніка па прыбыцці.
«Да стала везлі рыбу з спецыяльных сажалак, фазанаў і баранчыкаў — з спецыяльных гадавальнікаў, грузінскае віно спецыяльнага разліву, свежая садавіна дастаўляліся з поўдня самалётам. Начальнік аховы Уласік распараджаўся мільёнамі ад яго імя», — сведчыла ва ўспамінах Алілуева.
Афіцыйная зарплата Сталіна складала 10 тысяч рублёў у месяц — у дваццаць разоў вышэй за сярэдні заробак працоўнага, плюс ганарары за кнігі, пры тым, што траціць іх яму не было куды. Па словах Алілуевай, шуфляды пісьмовага стала на Блізкай дачы былі поўныя запячатаных пакетаў з грашыма. Пасля смерці правадыра там налічылі больш за 3,5 млн рублёў.