Pa ŭsich kanonach: čamu aŭtakiefaliju daje kanstancinopalski patryjarch
Niezaležnaść Pravasłaŭnaj carkvy va Ukrainie možna ličyć vyrašanaj spravaj. A što ź biełaruskim pravasłaŭjem, tłumačyć historyk Anatol Sidarevič.
10.01.2019 / 13:06
Majolikavyja kryžy, Kałoža, Hrodna.
Jak kanstancinopalski patryjarch staŭ hałoŭnym
Ź III stahodździa ŭ chryścijanstvie daminavali dźvie carkvy: Rymskaja i Aleksandryjskaja. Ich pradstajacieli atrymali tytuł papaŭ.
Akramia taho, tady isnavali jašče Antyjachijskaja i Jerusalimskaja cerkvy.
Piataja, Kanstancinopalskaja, uźnikła tolki na pačatku IV stahodździa. I choć II Usialenski sabor (381 hod) zapisaŭ, što kanstancinopalski jepiskap «maje pieravahu honaru paśla rymskaha jepiskapa, bo horad hety jość Novy Rym», stalicy Vizantyi tady tak i nie ŭdałosia ŭziać vierch nad Aleksandryjaj.
Takim čynam, u siaredzinie V stahodździa ŭ chryścijanskaj carkvie skłałasia pientarchija (pa-hrečasku: «piaciŭładździe») — ułada pradstajacielaŭ piaci cerkvaŭ: Rymskaj, Aleksandryjskaj, Antyjachijskaj, Jerusalimskaj i Kanstancinopalskaj na čale z patryjarchami. Akramia taho, u 431-m III Usialenskim saboram była pryznanaja aŭtakiefalija Kiprskaj carkvy, jakuju ačolvaŭ archijepiskap.
Praź niapoŭnyja 20 hadoŭ paśla III Saboru razharełasia sprečka. Patryjarch Aleksandryjski Dyjaskor admaŭlaŭ čałaviečuju pryrodu Isusa Chrysta i pryznavaŭ tolki boskuju. Jaho praciŭniki nazvali hetkaje razumieńnie «jeraśsiu monafizictva». U 451 hodzie ŭ Chałkidonie (pryharad Kanstancinopala) adbyŭsia IV Usialenski sabor. Kanstancinopalski archijepiskap Anatolij moh śviatkavać pieramohu. Ajcy saboru nie tolki asudzili na im Dyjaskoravu jeraś, ale i ŭzvysili Kanstancinopalskuju carkvu. U 28-m kanonie saboru jany praduhledzieli, kab Kanstancinopal, jak «horad, jaki atrymaŭ honar być horadam cara i sinklitu i maje roŭnyja pieravahi sa starym carskim Rymam, taksama i ŭ carkoŭnych spravach byŭ uźvialičany padobna da taho i kab byŭ druhim paśla jaho».
«I Syna»: Vialikaja schizma
Paśla IV Saboru čym dalej, tym bolš u Carkvie razharałasia zmahańnie za pieršynstvo pamiž Kanstancinopalem i Rymam. Tym nie mienš chryścijanie žyli ŭ adnosnym adzinstvie da 1054 hoda.
Za sorak hadoŭ da hetaj daty ŭ Rymie adbyłasia karanacyja impieratara Śviatoj Rymskaj impieryi Hienrycha II. Na ŭračystaści chor, śpiavajučy Simvał viery, zamiest słoŭ «Vieru ŭ Ducha Śviatoha, Hospada žyvatvornaha, jaki ad Ajca pachodzić», praśpiavaŭ «Vieru ŭ Ducha Śviatoha, Hospada žyvatvornaha, jaki ad Ajca i Syna pachodzić». Voś hetaje «i Syna» ŭschodnija chryścijanie paličyli vialikaj jeraśsiu, i ŭ vyniku adbyŭsia raskoł. Tak uźnikła prablema filiokve (filioque — «i [ad] Syna»).
Da Vialikaj schizmy 1054-ha 28-y kanon Chałkidonskaha saboru razumieli tak: kanstancinopalski archijepiskap, kali jamu daviadziecca być na adnym sabory z rymskim jepiskapam, siadaje pravaruč ad jaho, i padčas nabaženstvaŭ kanstancinopalskaha archijepiskapa paminajuć druhim paśla rymskaha jepiskapa. Kali ž adbyŭsia raskoł, słovy «paśla jaho» ŭ 28-m kanonie ŭschodniaja carkva stała razumieć u sensie času i pierajemnaści. Ciapier prava razhladać skarhi na patryjarchaŭ i sprečki pamiž imi pierajšło da archijepiskapa Novaha Ryma, heta značyć Kanstancinopala. Tym bolš, što Jehipiet i Liviju, Siryju, Finikiju i Miesapatamiju, Paleścinu i Sinaj, jakija byli ŭ jurysdykcyi Aleksandryjskaj, Antyjachijskaj i Jerusalimskaj cerkvaŭ, da siaredziny VII stahodździa apanavali musulmanie. Patryjarchi zaležali ad Kanstancinopala, jaki ź pieramiennym pośpiecham trymaŭsia jašče 800 hadoŭ.
U suśvietnym chryścijanstvie, takim čynam, źjavilisia dva pieršaijerarchi: rymski i kanstancinopalski. Praŭda, rymskaha jepiskapa nazyvajuć Usialenskim Archirejem (Suśvietnym Jepiskapam), a kanstancinopalskaha archireja — Usialenskim Patryjarcham.
Maskoŭski raskoł
Za 56 hadoŭ da Vialikaha raskołu ŭ składzie Kanstancinopalskaj carkvy ŭ vyniku chryščeńnia Rusi źjaviłasia 60-ja mitrapolija z centram u Kijevie, jakuju pačali nazyvać Ruskaj carkvoj. U składzie mitrapolii byli zasnavanyja jeparchii. Na ziemlach ciapierašniaj Respubliki Biełaruś ich isnavała try. Heta Połackaja (992 hod), Turaŭskaja (1005-y), a samy paŭdniovy zachad sučasnaj Biełarusi (Bieraście) z 992 hoda byŭ u jurysdykcyi vałynskaha jepiskapa.
Navat pierajechaŭšy ŭ 1299-m z razhromlenaha tatarami Kijeva va Uładzimir-na-Klaźmie, a potym u Maskvu, pradstajacieli mitrapolii praciahvali imienavacca mitrapalitami Kijeŭskimi i ŭsiaje Rusi. Ale dla kiravańnia zachodnimi jeparchijami, u tym liku Uładzimira-Vałynskaj, Turaŭskaj i Połackaj, u 1303 hodzie kanstancinopalski patryjarch zasnavaŭ Halickuju mitrapoliju, jakaja ź pierapynkami isnavała da 1458-ha. Peŭny čas isnavała i Litoŭskaja mitrapolija.
Novaja staronka ŭ historyi Ruskaj carkvy pačałasia ŭ 1448 hodzie, kali ad Kijeŭskaj mitrapolii i Usialenskaha pasadu adkałolisia jeparchii Maskoŭskaj dziaržavy. Tak była stvorana Maskoŭskaja carkva na čale sa svaim mitrapalitam. Nie pryznanaja Usialenskim patryjarcham, hetaja Carkva znachodziłasia ŭ raskole da 1589 hoda.
Zdaryłasia tak, što ŭ 1588 hodzie Usialenski patryjarch Ijeramija II zmušany byŭ pajechać u Kijeŭskuju mitrapoliju. Pabyvaŭšy ŭ Kijevie i Vilni, jon vyjechaŭ u Maskvu i trapiŭ tam pad vartu.
Ijeramiju maryli hoładam, jamu pahražali pałonkaj, kali jon nie pryznaje aŭtakiefaliju Maskoŭskaj carkvy.
I patryjarch zdaŭsia. Ale, jak vyjaviłasia paźniej, bolšaść podpisaŭ pad sabornaj hramataj ab aŭtakiefalii Maskoŭskaj carkvy była padroblenaja.
Kanstancinopalski patryjarch Ijeramija II. Fota Wikimedia Commons.
Pa sutnaści, ź siaredziny XV stahodździa da miždziaržaŭnaha supraćstajańnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Vialikaha Kniastva Maskoŭskaha dadałosia supraćstajańnie Ruskaj (Kijeŭskaj) i Maskoŭskaj cerkvaŭ. Zavajoŭvajučy ŭsio novyja terytoryi, Maskoŭskaja dziaržava dałučała da svajoj mitrapolii i tamtejšyja jeparchii Ruskaj carkvy.
U 1458-m, praz 10 hod paśla adkołu Maskvy, mitrapality Kijeŭskija stali imienavacca mitrapalitami Kijeŭskimi, Halickimi i ŭsiaje Rusi. U 1595-m mitrapalit Michaił Rahoza pryniaŭ uniju z Rymskaj carkvoj, i ŭ 1596-m pravasłaŭnaja Kijeŭskaja mitrapolija na karotki čas pierastała isnavać. Adnak u 1620 hodzie jana była adnoŭlena de-fakta, a ŭ 1632-m jaje «ŭzakoniŭ» karol i vialiki kniaź Uładzisłaŭ Vaza.
Maskoŭski zachop
Usie pradstajacieli adnoŭlenaj Kijeŭskaj pravasłaŭnaj mitrapolii byli ekzarchami nie Maskoŭskaha, a Usialenskaha Patryjarcha. Takoje stanovišča nie zadavalniała Maskvu, jakaja paśla Pierajasłaŭskaj rady 1654 hoda imknułasia pazbavić Levabiarežnuju Ukrainu z Kijevam usiakaha samakiravańnia. Maskvie ŭ hetym dapamoh hietman Ivan Samajłovič. Parušajučy pryniatuju praceduru, jon zrabiŭ tak, što mitrapalitam staŭ naščadak turava-pinskich Rurykavičaŭ Hiedeon Čaćviarcinski, a paśla adpraviŭ jaho na vyśviačeńnie ŭ Maskvu. U Maskvie, adnak, razumieli, što heta niekananična, tamu nakiravali pasolstva ŭ Stambuł (tak da hetaha času staŭ zvacca zachopleny turkami Kanstancinopal).
Naščadak turava-pinskich Rurykavičaŭ mitrapalit Hiedeon Čaćviarcinski byŭ pieršym, kamu Maskva zabaraniła nazyvacca «mitrapalitam usiaje Rusi», a tolki «Małyja Rośsii». Fota Wikimedia Commons.
Kali pasłam nie ŭdałosia atrymać zhodu Usialenskaha Patryjarcha na pieradaču Kijeŭskaj mitrapolii ŭ maskoŭskuju jurysdykcyju, jany nacisnuli na jaho praz tureckaha vialikaha vizira (hałoŭnaha ministra). U toj čas Turcyja viała niaspynnyja vojny, i ŭ 1684 hodzie suprać jaje pad ehidaj papy Inakiencija CHI skłałasia Śviataja liha, u jakuju ŭvajšli Reč Paspalitaja, Aŭstryja i Vieniecyja. Maskoŭskija pasły ŭ takoj situacyi paabiacali viziru, što ich dziaržava vajavać z turkami nie budzie.
Vizir maskoŭskim pasłam pavieryŭ, i pad jaho ciskam patryjarch Dyjanisij IV musiŭ sastupić. Udziačnyja pasły adsypali patryjarchu załatych maniet, padaryli jamu sabalinyja škurki i viarnulisia na radzimu. Hramatu pasły atrymali ŭ 1686-m, ale abiacańni, dadzienyja viziru, Rasija vykonvać admoviłasia. U tym ža samym hodzie Maskovija dałučyłasia da Śviatoj lihi, a ŭ nastupnym pačała novuju vajnu z Turcyjaj. Dy što tam vizir-«basurman», kali čornaj niaŭdziačnaściu adkazali navat svaim ža kijeŭskim paplečnikam. U 1688 hodzie ŭładyku Hiedeonu Čaćviarcinskamu zahadali być užo nie mitrapalitam usiaje Rusi, a tolki «Małyja Rośsii». Hietmanu ž Samajłoviču, jaki dapamoh Maskvie zachapić Kijeŭskuju mitrapoliju, adździačyli tym, što vysłali jaho ŭ Tabolsk. U 1731 hodzie vybarnaść kijeŭskich uładykaŭ, navat ujaŭnuju, skasavali. U 1722—1743 hadach navat pasady takoj, jak mitrapalit Kijeŭski i Halicki, nie było: kijeŭskuju kafiedru zajmali archijepiskapy.
Adpłata, abo Kanony treba vykonvać
Ni maskoŭskija pasły, ni (paźniej) rasijskija śvieckija i carkoŭnyja ŭłady nie ŭčytvalisia ŭ dakumient, atrymany ŭ 1686 hodzie. A ŭ im byli kananičnyja pastanovy: 1) mitrapalita Kijeŭskaha pa-raniejšamu buduć abirać duchavienstva i pradstaŭniki miran hetaj mitrapolii; 2) Maskva tolki vyśviačaje jaho; 3) mitrapalit zastajecca ekzarcham Usialenskaha pasadu i 4) abaviazany paminać patryjarcha Kanstacinopalskaha na nabaženstvach jak hałavu svajoj Carkvy.
Parušeńnie ŭsich punktaŭ hramaty 1686 hoda stahodździami sychodziła Maskvie z ruk. Ale 13 listapada 1924-ha jana atrymała pieršuju adpłatu. U hety dzień Usialenski pasad daŭ aŭtakiefaliju Pravasłaŭnaj carkvie ŭ tahačasnaj Polskaj Respublicy. U skład Pravasłaŭnaj carkvy ŭ Polščy pieradavałasia častka daŭniaj Kijeŭskaj mitrapolii — jeparchii, jakija isnavali na kolišniaj terytoryi Litvy (Vialikaha Kniastva Litoŭskaha) i Polščy (Karony Polskaj, u skład jakoj z 1569 hoda ŭvachodzili i ŭkrainskija ziemli, a taksama Padlašša). Heta, u pryvatnaści, Vilenskaja, Hrodzienskaja i Pinskaja jeparchii.
U Patryjaršym i Sabornym tomasie (hramacie) admysłova źviartałasia ŭvaha na parušeńni, zroblenyja Maskoŭskaj carkvoj: «Bo napisana, što pieršapačatkovaje adździaleńnie ad našaha pasadu Kijeŭskaj mitrapolii i zaležnych ad jaje pravasłaŭnych cerkvaŭ [jeparchij] Litvy i Polščy i ich dałučeńnie da śviatoj Maskoŭskaj carkvy nie było ažyćcioŭlena ŭ zhodnaści z uzakonienymi kananičnymi pastanovami i nie byli zachavanyja pahadnieńni ab poŭnaj carkoŭnaj samastojnaści Kijeŭskaha mitrapalita, jaki nosić tytuł ekzarcha Usialenskaha pasadu».
Ale navat kali b Maskva i vykonvała ŭsie punkty hramaty 1686-ha, usio adno Usialenski pasad mieŭ by prava zabrać u jaje ŭładu nad kolišniaj Kijeŭskaj mitrapolijaj, bo ŭ tym dakumiencie dazvoł na vyśviačeńnie kijeŭskich mitrapalitaŭ davaŭsia Maskvie nie naviečna. Nie było słova «naviečna» ŭ toj hramacie. Nie była taja hramata adpusknoju.
Łahier raspaŭsia, a pretenzii zastalisia
Atrymaŭšy pieršuju adpłatu, Maskva, adnak, chutka zabyła ŭrok 1924 hoda. Paśla taho, jak Stalin adnaviŭ u 1943-m patryjaršastva i padnačaliŭ Maskoŭskaj carkvie pravasłaŭnyja cerkvy krain tak zvanaj narodnaj demakratyi (paźniej «sacyjalistyčnaha łahiera»), jana, jak i za carom, stała pretendavać na viadučuju rolu ŭ suśvietnym pravasłaŭi. «Sacyjalistyčny łahier» raspaŭsia, raspaŭsia Saviecki Sajuz, a pretenzii Maskoŭskaj carkvy zastalisia.
Što ž, sioleta Usialenski pasad daŭ Maskvie druhi ŭrok. 11 kastryčnika Sinod Usialenskaha patryjarchata adklikaŭ (skasavaŭ) hramatu 1686 hoda i viarnuŭ byłuju Kijeŭskuju mitrapoliju (h. zn. Biełaruś, Litvu, Ukrainu i niekatoryja zachodnija rajony Rasii) va ŭłońnie Kanstancinopalskaj Maci-Carkvy.
Z Ukrainaj jasna. Što ź Biełaruśsiu?
Kali prytrymlivacca duchu i litary sinadalnaj pastanovy ad 11 kastryčnika 2018 hoda, na siońnia ŭ Biełarusi, Ukrainie i Litvie niama kananičnych pravasłaŭnych carkoŭnych struktur, aproč Kanstancinopalskaj carkvy. Pad ehidaj Kanstancinopala z krasavika 2018-ha pačaŭsia praces stvareńnia adzinaj pamiesnaj Pravasłaŭnaj carkvy va Ukrainie. Ukraina žyvie z dumkaj ab patryjaršym i sinadalnym tomasie pra aŭtakiefaliju svajoj Carkvy.
Barysahlebskaja carkva ŭ Navahrudku kaliści była saboram: Navahradak byŭ siadzibaj mitrapalitaŭ Litoŭskich u časy, kali pravasłaŭnaja carkva Vialikaha Kniastva była niezaležnaj ad Maskvy. Fota: Fanfo, shutterstock.com.
A što ź Biełaruśsiu? Adkaz na hetaje pytańnie niadaŭna daŭ viadomy bahasłoŭ, archijepiskap Kanstancinopalskaj carkvy Ioŭ Hieča, ukrainiec, syn emihrantaŭ.
Adkaz prosty: śvieckaj uładzie Biełarusi i jepiskapatu varta tolki paprasić, kab Usialenski patryjarchat daŭ Pravasłaŭnaj carkvie ŭ Biełarusi aŭtakiefaliju, i miechanizm budzie zapuščany.
Pakul ža takaja prośba da patryjarcha Varfałamieja nie prychodziła.
U vypadku zdabyćcia Biełaruskaj carkvoj aŭtakiefalii patryjaršym chramam, napeŭna, stanie Śviata-Duchaŭ sabor u Minsku. Fota: Surioso, shutterstock.com.
Tut važna adznačyć adzin momant. Usialenski patryjarchat daje aŭtakiefaliju cerkvam tolki ŭ tych krainach, jakija stali niezaležnymi.
Raniejšyja sproby stvaryć aŭtakiefalnuju carkvu ŭ Biełarusi tamu i byli biespaśpiachovyja, što Biełaruś nie była niezaležnaj.
Pahatoŭ nie moža raźličvać na pryznańnie aŭtakiefalnaja carkva za miežami krainy.
Što ž tyčycca Respubliki Biełaruś, to, peŭna, aŭtakiefaliju jana paprosić, jak tolki adčuje siabie sapraŭdy niezaležnaj.