Літвіны ці русіны? Кім былі продкі беларусаў
Заблытацца ў нашых каранях прасцей, чым разабрацца. Апроч складанасці саміх гістарычных працэсаў, дакапацца да навуковай праўды перашкаджаюць уплывы разнастайных ідэалогій. Пытанні да мінулага між тым застаюцца. Як і калі з’явіліся беларусы? Ці праўда, што мы з расіянамі адзін народ? І чаму пры велічнай спадчыне мы так лёгка сталі самай савецкай з усіх савецкіх рэспублік? На ўсе пытанні адказвае кандыдат гістарычных навук Вячаслаў Насевіч. Бярыце аловак, ужо можна пачынаць чарціць сабе тлумачальную схемку.
10.03.2020 / 22:13
Кожны чалавек мае дзядуль, бабуль і больш аддаленых продкаў як па бацькоўскай, так і па мацярынскай лініі. У сённяшнім урбанізаваным, змешаным грамадстве яны часта паходзяць з розных мясцін, а часам і належаць да розных народаў. Бывае і так, што этнічныя ці сацыяльныя групы, да якіх яны належаць, не вельмі ладзілі паміж сабой, а то і ставіліся адна да адной як бацькі Рамэа і Джульеты. Тым не менш усе яны нашы продкі, і мы па магчымасці памятаем і шануем іх усіх. Здараюцца сітуацыі, калі чалавек ведае сваіх продкаў толькі па адной лініі. У мінулым такіх называлі байструкамі, і гэта было вельмі крыўднай мянушкай. У любым выпадку такая сітуацыя ўспрымаецца як непажаданая, як адхіленне ад нормы.
Народы, ці па-навуковаму этнасы, з’яўляюцца на свет не так, як людзі. Аднак працэс іх складання, які называецца этнагенезам, мае і пэўнае падабенства з нараджэннем і сталеннем чалавека. Як правіла, новы этнас паўстае ў выніку змяшэння двух ці болей старых этнасаў. Часта гэта адбываецца ў выніку міграцый, калі новае насельніцтва змешваецца з абарыгенным, мясцовым (субстратным).
Незалежна ад таго, была міграцыя мірнай ці адбывалася ў форме заваёвы, рана ці позна паміж абедзвюма групамі пачынаецца збліжэнне: пераймаюцца моўныя і культурныя рысы, нараджаюцца дзеці ад змешаных шлюбаў. І калі такое змяшэнне заходзіць далёка, суседзям становіцца ўжо няёмка называць такія групы іх старымі імёнамі. Тады нараджаецца новы этнонім, азначаючы тым самым і ўзнікненне новага этнасу.
Усё сказанае ў поўнай меры тычыцца і беларусаў. Іх сучаснае імя замацавалася параўнальна нядаўна, у другой палове ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя. Менавіта тады іх адрозненні ад суседніх народаў, вывучаныя і сістэматызаваныя этнографамі і мовазнаўцамі, сталі настолькі відавочнымі для ўсіх, што спатрэбілася адмысловая назва. Утварылася ж гэтае ўнікальнае спалучэнне прыкмет дзякуючы доўгаму працэсу інтэграцыі дзвюх продкавых груп, у мінулыя часы вядомых пад назвамі «літвіны» і «рускія» («русіны»). Праўда, ніводная з іх не была субстратам (асновай) для другой, іх змяшэнне адбылося дзякуючы шчыльнаму суіснаванню ў супольнай дзяржаве — Вялікім Княстве Літоўскім і Рускім.
Беларускую сітуацыю вельмі ўскладняе тая акалічнасць, што абедзве групы спрычыніліся і да ўзнікнення суседніх народаў. Зліццё літвінаў з жамойтамі ў межах таго ж Вялікага Княства прывяло да фармавання сучасных літоўцаў. Этнічная група, якую крыніцы абазначаюць імем «літва», ужо з ХІІІ стагоддзя была змешанай. Прытым продкавых кампанентаў у яе было ажно тры: субстратнае насельніцтва культуры штрыхаванай керамікі і дзве прышлыя групы — балцкая (аўкштайты) і славянская (дрыгавічы і крывічы), якія шчыльна змяшаліся з тубыльцамі і паміж сабой. Прытым гутарковая мова літвінаў была запазычана ў асноўным ад балцкага кампанента, а вось мова пісьменнасці, на якой ствараліся дакументы ВКЛ, — ад славянскага. Што да рускіх-русінаў, то продкамі беларусаў стала толькі частка гэтай супольнасці, якая і ў складзе ВКЛ захоўвала назву «русь». Іншыя часткі ўліліся ў склад сучасных рускіх і ўкраінцаў.
Сёння толькі гісторыкі памятаюць, што за карэнным этнасам Расіі імя «рускія» канчаткова замацавалася ажно ў XVIII стагоддзі. Раней суседзі для вызначэння гэтай этнічнай групы ўжывалі назвы «маскавіты», «масквічы», часам — «маскалі».
Нават назва «Рускае царства», афіцыйна прынятая ў якасці дзяржаўнай у сярэдзіне XVI стагоддзя, прыжывалася слаба. Навокал прынята было называць гэтую дзяржаву «Масковіяй». Такую назву можна пабачыць і на многіх старых картах.
Пры гэтым сучасныя рускія маюць сярод продкаў не толькі рускіх-маскавітаў. Другая па значнасці група — жыхары Наўгародскай зямлі, якія пры Іване Жахлівым «масквічамі» ні ў якім разе не лічыліся. Наўгародцы мелі ў сваім складзе іншы, неўласцівы маскавітам продкавы кампанент — субстратнае фінскамоўнае насельніцтва, ды і дзяржава ў іх з ХІІ да XVI стагоддзя, да ўчыненага Іванам Грозным пагрому, была свая, самастойная.
Што тычыцца «маскоўскіх» і «літоўскіх» рускіх, то супадзенне іх назваў не выпадковае. Яны мелі агульных продкаў па дзвюх лініях. З аднаго боку, гэта славяне (блізкароднасныя крывічы, дрыгавічы, радзімічы і вяцічы), якія жылі ў Старажытнай Русі — дзяржаўным утварэнні з цэнтрам у Кіеве. З другога боку, іх агульныя продкі — субстратнае, карэннае насельніцтва Падняпроўя, Падзвіння і Паволжа, якое на падставе лінгвістычных меркаванняў часта вызначаюць як «дняпроўскіх балтаў». Гэтая назва няўдалая, бо, па-першае, насялялі яны не толькі берагі Дняпра. А па-другое, з сапраўднымі балтамі — цяперашнімі латышамі і літоўцамі — супольных продкавых кампанентаў у іх амаль няма. Хіба што ў літвінаў-аўкштайтаў і дрыгавічоў агульным продкам былі носьбіты культуры штрыхаванай керамікі, а ў латгалаў (адной з этнічных груп латышоў) і крывічоў супольным субстратам былі носьбіты днепра-дзвінскай археалагічнай культуры. Да ўсяго, тлумачэнне мясцовай гідраніміі (перанятых славянамі назваў рэк і азёр) праз аналогіі ў балцкіх мовах не заўжды бясспрэчнае. Мноства назваў мае не менш пераканаўчыя аналогіі ў фінскіх мовах. Найбольш імаверна, што абарыгенныя мовы належалі да самастойнай, ужо цалкам зніклай моўнай групы.
Была ў XIV—XVII стагоддзях і яшчэ адна этнічная група з імем рускіх ці русінаў — жыхары Галіччыны, заходняй Валыні і Закарпацця. Сваё імя яны атрымалі ад таго ж продкавага кампанента — Русі. Прытым яны не мелі кампанентаў субстратнага кшталту, бо былі карэннымі жыхарамі сваёй зямлі — прынамсі, з пачатку V стагоддзя, калі менавіта там адбылося ўтварэнне славянскага этнічнага масіву. Пазнейшыя ж асаблівасці набываліся праз кантакты з этнасамі тых дзяржаў, у якія згаданыя русіны ўваходзілі. Галіцкія і заходневалынскія русіны існавалі ў складзе Польскага Каралеўства. Закарпацкія русіны былі падданымі Венгрыі, а затым Трансільваніі.
Пазней менавіта гэтая частка рускіх стала адным з продкавых кампанентаў украінцаў. Другім кампанентам было насельніцтва, якое ўтварылася практычна нанова на працягу XV—XVII стагоддзяў у працэсе міграцый у лесастэпавы абшар сярэдняга Падняпроўя, раней малалюдны з-за пагрозы татарскіх набегаў. Гэтае насельніцтва паходзіла з розных частак Русі і не толькі з яе. Яго адметнасць была відавочнай ад самага пачатку, і таму вызначалі тамтэйшых жыхароў звычайна як казакаў, часам «чаркасаў», а іх зямлю — як «ускраіну». Адсюль паходзіць і назва сучаснай Украіны.
У Савецкім Саюзе ідэалагічнай мэтай было зліццё этнічных адметнасцей і ўтварэнне адзінага «савецкага народа». Але ствараўся ён на падставе выключна рускага этнічнага кампанента. Таму ў народаў, якія гэтага кампанента не мелі ўвогуле, савецкая ідэнтычнасць была вельмі хісткай. Яе можна было лёгка абрынуць адной фразай, як адбылося ў дзяцінстве з адным маім знаёмым казахам. Ён неяк глядзеў мультфільм, у якім Ілья Мурамец сек у капусту карыкатурна пачварных, касавокіх ворагаў. Якім жа быў ягоны шок, калі маці раптам сказала: «А гэта нашы продкі!»
Беларусы зусім не выпадкова сталі самым «саветызаваным» народам. Для гэтага меліся важкія аб’ектыўныя прычыны: той «рускі» продкавы кампанент, на які рабіўся і дагэтуль робіцца акцэнт у ідэнтычнасці рускіх, сапраўды супольны ў іх з беларусамі. Пры гэтым літвінскі кампанент у этнагенезе беларусаў савецкая ідэалогія ігнаравала. Таму ўжо ў незалежнай Беларусі натуральнай рэакцыяй стала з’яўленне ў пэўных колах ідэалогіі «літвінізму». Бяда толькі ў тым, што новая ідэалогія не адмаўляецца ад «байструкоўства», а толькі мяняе ягоны змест: акцэнтаванне літвінскага кампанента адбываецца за кошт ігнаравання рускага.
Гэта бяда не толькі беларусаў: стаўленне сучасных народаў да продкавых этнічных груп пераважна застаецца «байструкоўскім». Акцэнтуецца сувязь толькі з адной лініяй продкаў, а астатнія ігнаруюцца ці, прынамсі, знаходзяцца на перыферыі ўвагі. На гэтым грунтуюцца і афіцыйная ідэалогія, і побытавыя ўяўленні. Прытым тычыцца гэта не толькі народаў былога Савецкага Саюза. Для сучасных венграў і румын, напрыклад, не характэрна засяроджвацца на славянскім продкавым кампаненце. У балгар жа ён якраз акцэнтуецца, у той час як цюркскі, уласна балгарскі ў першапачатковым сэнсе, адыходзіць у цень (у ідэалогіі Асманскай імперыі, куды доўгі час уваходзілі балгарскія землі, было якраз наадварот).
Для нас наспеў час прызнаць і ўшанаваць усе лініі нашых продкаў — не зважаючы на тое, якія гістарычныя калізіі існавалі між імі ў мінулым. З гэтага пункту гледжання бессэнсоўна спрачацца, якім чынам утварылася Вялікае Княства. Няважна, ці гэтую дзяржаву стварылі нашы рускія продкі праз скарэнне літвінаў (альбо праз акультурванне — у больш мяккай версіі), ці наадварот — нашы літвінскія продкі праз заваяванне Русі. Калі памятаць, што нашымі продкамі былі і тыя, і другія, усё можа выглядаць крыху інакш.
***
Вячаслаў Насевіч (нар. 1957) — кандыдат гістарычных навук, жыве ў Мінску. Адзін з найлепшых знаўцаў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, сацыяльнай гісторыі, мікрагісторыі. Асноўныя працы выдадзеныя пад адной вокладкай у зборніку «Беларусы: станаўленне этнасу і нацыянальная ідэя» (Смаленск, 2015).