Karotki ŭrok biełaruskaj łacinki: praviły i TEST
09.03.2018 / 11:26
Napeŭna, vy čuli pra dva asnoŭnyja pravapisy, na jakich pisalisia biełaruskamoŭnyja teksty, — kirylicu i łacinku. Pieršyja biełaruskija piśmovyja pomniki, zapisanyja kirylicaj, datujucca 14-m stahodździem. Łacinka pačała ŭžyvacca tolki tryma stahodździami paźniej, razam z pašyreńniem katalicyzmu.
Łacinkaj aktyŭna karystalisia piśmieńniki Jan Čačot, Vincent Dunin-Marcinkievič, Francišak Bahuševič. Na łacincy vydavałasia «Mužyckaja praŭda» Kastusia Kalinoŭskaha, častkova «Naša Dola» i «Naša Niva».
Kali vy dobra vałodajecie praviłami biełaruskaj łacinki, možacie śmieła prapuskać dalejšy tekst dy pierachodzić adrazu da testu ŭ kancy artykuła, dzie pakažacie najlepšyja vyniki. Kali miarkujecie, što varta ŭznavić infarmacyju, to źviarnicie ŭvahu na karotkija źviestki nižej.
Biełaruskaja łacinka bazujecca pieravažna na polska-češskaj piśmovaj tradycyi. Za čatyry stahodździ svajho isnavańnia jana mieła niekalki varyjantaŭ. Apošni ź ich, aficyjny, ciapier my možam bačyć na haradskich ukazalnikach dy schiemach minskaha mietro. Jon byŭ pryniaty ŭ 2009 hodzie biełaruskaj Akademijaj navuk dy zaćvierdžany AAN. Hety varyjant maje peŭnyja adroźnieńni ad bolš zvykłaha łaciničnaha pravapisu, što ŭžyvajecca ź pieršaj pałovy XX stahodździa. U novym varyjancie NAN, naprykład, upieršyniu ŭviedzieny apostraf, pryčym litara j paśla jaho nikudy nie prybrałasia, tamu darečnaść apostrafa vyklikaje pytańni. Litara Ll, što ŭ kłasičnaj łacincy apryjory abaznačaje miakki huk (ćviordy — Łł), i biez taho admietnaja svajoj vyšynioj u napisańni, u viersii NAN nabyvaje jašče i kresku nad saboj, dla paznačeńnia miakkaści.
Mnohija biełarusy, łajalnyja da łaciničnaha pravapisu, ličać niazručnymi padobnyja novaŭviadzieńni dy karystajucca zvykłym varyjantam, što refarmavaŭsia ciaham pieršaj pałovy XX stahodździa. Dahetul toj varyjant łacinki zastajecca najbolš papularnym jak siarod piśmieńnikaŭ (naprykład, rehularna łacinkaj vydaje svaje knihi Uładzimir Arłoŭ), tak i siarod zvyčajnych karystalnikaŭ sacyjalnych sietak. Nižej pryviedzienyja asnoŭnyja praviły dadzienaha varyjantu biełaruskaj łacinki.
Rysački nad niekatorymi litarami pa-razumnamu zavucca:
ˇ — hačyk; ´ — akut; ˘ — breve.
Što varta pamiatać:
| 1. Miakkaść pierad hałosnymi paznačajecca litaraj i, jakaja nie vymaŭlajecca: Nia viečna ŭsio pad miesiaca siarpom (U. Karatkievič). |
| 2. Miakkaść u inšych pazicyjach paznačajecca akutam nad litaraj: Chtoś pracuje kožny dzień, kab hety dym nikoli nie źnikaŭ (L. Volski). |
| 3. L u razhladanym nami varyjancie łacinki abaznačaje miakki huk. Ćviordy [ł] pieradajecca praź litaru Ł(ł): Kali łaska! — našaj rodnaj movy ščyryja j vietlivyja słovy (P. Broŭka). |
| 4. Je, jo, ju, ja ŭ pačatku słova, paśla hałosnych i raździalalnaha miakkaha znaka ci apostrafa pieradajucca spałučeńniem litar z j: Jon jašče vierniecca (L. Volski, «Mroja»). |
| 5. Tam, dzie litara i abaznačaje dva huki, fakultatyŭna moža pisacca ji: Kra(j)ina kryvavych daždžoŭ źbiraje svoj uradžaj (A. Dziemidovič). |
| 6. Huk [y] zapisvajecca łacinkaj jak y: Ty pomniš, biezumoŭna, i tuju noč, i toj nastroj (J. Taŭbin). |
| 7. Šypiačyja huki pieradajucca praz nadradkovyja «hačyki»: [ž] — ž, [š]— š, [č] — č: A my, pad plašku harełki, užo piaty raz abirajem Łukašenku (Vožyk). |
| 8. [Ch] pieradajecca spałučeńniem litar: Chto natchnić mianie na śmierć? (A. Sys). |
| 9. Litara h słužyć dla pieradačy frykatyŭnaha [h]: Hraj, hukaj viasny zialonaj ciopłaj čary (S. Michałok). |
| 10. Tam, dzie litara h abaznačaje vybuchny huk [h'], moža pisacca G: Mazgi možna vynieści nia tolki kulaju (IQ48). |
| 11. Huki [dz] i [dž] u łacinskim varyjancie taksama ŭjaŭlajuć saboj dyhrafy dz i dž, a [ddz] — spałučeńnie troch litar ddz: Dzie toj adkaz, siabra, nam adšukać? (B. Dylan, pierakład S. Bašłykieviča). |
| 12. Huk [ŭ] pieradajecca pry dapamozie łacinskaj ŭ z breve nad joj: Ty skazaŭ mnie: «Daruj i byvaj», — i pajšoŭ baranić naš kraj (M. Aniempadystaŭ). |
A ciapier patrenirujemsia
Paśla taho, jak adkažacie, naciśnicie siniuju ptušku sprava.
Ci zadavolenyja vy svaim vynikam? Pišycie ŭ kamientarach!
Karysnyja spasyłki:
- Prahrama dla kanviertacyi z kirylicy ŭ łacinku tut. Kali nie žadajecie spampoŭvać prahramu na svoj kampjutar, jość i anłajnavy łacinizatar.
- Kłavijaturnaja raskładka dla Windows: pa hetaj spasyłcy.