Jak skłaŭsia los stvaralnika bieł-čyrvona-biełaha ściaha
27.10.2016 / 12:05
U śviatle niadaŭniaj dyskusii pra bieł-čyrvona-bieły ściah na ANT cikava pryhadać jaho stvaralnika — Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha, čyjo 125-hodździe adznačałasia sioleta.
Ź siamji paŭstancaŭ i budaŭnikoŭ
Kłaŭdzij naradziŭsia 27 sakavika (pa inšych dadzienych — 26 krasavika) 1891 hoda ŭ miastečku Hłybokaje Dziśnienskaha pavieta Vilenskaj hubierni ŭ siamji Ściapana i Jevy Duž-Dušeŭskich, jakija ličyli siabie «biełarusami polskaj kultury». Doŭhačakany i adziny syn, paśla troch dačok. Mienavita hetyja abstaviny vyratujuć jaho ad udziełu ŭ Pieršaj suśvietnaj vajnie.
Pa maciarynskaj linii Kłaŭdzij pachodziŭ ź siamji šlachcičaŭ Połackaha pavieta Urubleŭskich.
Jaho pradziadula zahinuŭ u paŭstańni 1831 hoda, dziadula byŭ pakarany śmierciu za ŭdzieł u paŭstańni 1863 hoda, a maci svaje pieršyja hady praviała ŭ vilenskaj Antokalskaj turmie.
Baćka ž byŭ sielaninam i vałodaŭ 6 dziesiacinami ziamli, ale asnoŭnaj krynicaj zarobku dla Ściapana Dušeŭskaha, jak i dla jaho brata, było budaŭnictva. Kłaŭdzij ź dziacinstva dapamahaŭ im, a z pačatkam atrymańnia adukacyi zajmaŭsia čarčeńniem i navat składaŭ kaštarysy damoŭ, kaścioła, budaŭnictva šašy i mastkoŭ. U starejšych kłasach užo sam kiravaŭ nievialikimi budaŭničymi pracami, pad pilnym vokam baćki składaŭ ich prajekty.
Baćki maryli dać synu vydatnuju adukacyju.
Tamu ŭ 1899 hodzie Kłaŭdzij razam z maci pierajazdžaje ŭ Vilniu. Užo ŭ małodšych kłasach himnazii jon byŭ uciahnuty ŭ polskija kanśpiratyŭnyja hurtki.
«Chto maje historyju bahaciejšuju, čym biełarusy?»
Ale ŭ 1910 hodzie ŭ žyćci Dušeŭskaha zdaryłasia losavyznačalnaja sustreča.
Vandrujučy pa Vilenskich vułkach, jon zavitaŭ u adnu sa šmatlikich kniharań, jakuju raniej nie prykmiačaŭ. Nadziva, palicy kramy byli zapoŭnieny knižkami na biełaruskaj havorcy. Pierabirajučy ich, Kłaŭdzij zaŭvažyŭ adnamu z naviednikaŭ, što biełarusy majuć biednuju historyju. «Raptam skul uziaŭsia čałaviek łysy, niaholeny, z kruhłym čałom i, idučy jašče, padniatym hołasam staŭ havaryć: «Jak, my nie majem historyi? Skažycie, kali łaska, chto maje bahaciejšuju historyju, čym my, biełarusy?» Zrazu jon mnie nasypaŭ tak šmat, što pieraviarnuŭ usiu maju histaryčnuju viedu… Heta byŭ Łastoŭski».
Łastoŭski tady tolki vydaŭ svaju pieršuju knihu «biełarusa dla biełarusaŭ», — «Karotkuju historyju Biełarusi. Z 40 rysunkami».
Dušeŭski znajomicca i ź Ihnatoŭskim dy vydaŭcami «Našaj Nivy» — bratami Łuckievičami: «Ja chutka zrazumieŭ, što ja nie palak, i adrazu dałučyŭsia da ruchu biełaruskaha abudžeńnia».
Kłaŭdzij praciahvaŭ naviedvać polskija hurtki, dzie jaho ŭžo ličyli biełarusam, i imknuŭsia ŭ hetym asiarodku pravodzić prapahandu biełaruskaj spravy.
Pa zakančeńni himnazii ŭ 1912 hodzie jon pastupiŭ u Pieciarburhski horny instytut, dzie ŭ volny ad vučoby čas pryśviaciŭ siabie biełaruskamu nacyjanalnamu ruchu i na praciahu 7 hadoŭ byŭ adnym ź jaho kiraŭnikoŭ u stalicy impieryi. Studentam jon šmat dzie pracavaŭ: i na zavodzie (u Žyhuloŭsku na Vołzie na cemientnym zavodzie), i ŭ šachcie. Patrapiŭ navat u Sibir, dzie ŭdzielničaŭ u hidrahieałahičnych pracach, spačatku jak majstar, paźniej užo jak i hidratechnik. U hety čas jon znajomicca z vypusknikom ahranamičnaj škoły Edmundam Rusieckim, Epimach-Šypiłam, Vacłavam Ivanoŭskim i Jankam Kupałam. Navat biare ŭdzieł u studenckaj pastanoŭcy pjesy «Paŭlinka», dzie vydatna vykanaŭ rolu Ściapana Krynickaha. Da taho ž u 1913 hodzie jon udzielničaŭ u tajemnaj kanfierencyi litoŭcaŭ, palakaŭ i ŭkraincaŭ, na jakoj razam z B.Taraškievičam pradstaŭlaŭ biełarusaŭ. Adnačasova z hetym vypuskaŭ na biełaruskaj movie časopis «Ranica» i dapamahaŭ stvarać biełaruskija haziety «Śvietač» i «Dziańnica».
Ściah Voli
U čas Pieršaj suśvietnaj Dušeŭski byŭ supracoŭnikam Biełaruskaha tavarystva dapamohi paciarpiełym ad vajny ŭ Pieciarburhu. Mienavita na budynku hetaj ustanovy paśla Lutaŭskaj revalucyi załunaŭ raspracavany im eskiz bieł-čyrvona-biełaha ściaha.
U datavanych 31.8.1934 hoda uspaminach Kłaŭdzij zapisaŭ: «Cikava adznačyć, što biełarusy ličyli svaim dziaržaŭnym ściaham takoj ža ściah, jak i litoŭcy, h. zn. bieły vieršnik na čyrvonym fonie, ale nacyjanalnaha ściaha tady jašče nie było, i mnie daviałosia zrabić niekalki prajektaŭ nacyjanalnaha ściaha, adzin ź jakich byŭ pryniaty, a mienavita biełaja, čyrvonaja i biełaja pałosy. Z hetaha času hety ściah i źjaŭlajecca biełaruskim nacyjanalnym ściaham».
12 sakavika ściah užo staŭ adnym z hałoŭnych elemientaŭ padčas «nacyjanalnaha Dnia biełaruskaha značka» ŭ Minsku. Bieł-čyrvona-biełyja stužki mieli mnohija vajskoŭcy-biełarusy. U śniežni 1917 hoda ŭ Minsku ściah vykarystoŭvaŭsia padčas Usiebiełaruskaha źjezdu, u studzieni na Biełaruskaj kanfierencyi ŭ Vilni, a 19 lutaha 1918 hoda, u dzień uciokaŭ balšavikoŭ, jon załunaŭ na budynku byłoha hubiernatarskaha pałaca. Jaho źniali kajzieraŭskija vajskoŭcy. Adnak ściah, jak simvał voli, ustojliva zamacavaŭsia va ŭjaŭleńniach dziejačaŭ biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu.
U sakaviku 1917 hoda Dušeŭski pastupiŭ na słužbu ŭ Ministerstva charčovaj pramysłovaści, dzie paśla dvuch miesiacaŭ pracy jaho pryznačyli načalnikam adździeła. Adnačasova jon aktyŭny ŭdzielnik biełaruskaha ruchu: 25 sakavika ŭdzielničaje ŭ źjeździe biełaruskich nacyjanalnych arhanizacyj u Minsku, šmatlikich kanfierencyjach, pasiadžeńniach Savieta rabočych deputataŭ Pieciarburha, Maskoŭskaj dziaržaŭnaj naradzie, kamisii pa vypracoŭcy praviłaŭ ab vybarach va Ustanoŭčy schod. U vierasieni pradstaŭlaŭ biełaruskija arhanizacyi na Usierasijskaj demakratyčnaj naradzie (razam z Z. Žyłunovičam, Ja. Varonkam, U. Falskim).
Na słužbie BNR
U 1918 hodzie Dušeŭski ŭładkavaŭsia ŭ Biełaruski nacyjanalny kamisaryjat, dzie niekalki miesiacaŭ pracavaŭ na pasadzie zahadčyka adździeła ŭciekačoŭ.
Letam jon pryjazdžaŭ ź Pieciarburha ŭ Vilniu na kanikuły da svajoj maci, dzie sustrakaŭsia z Łastoŭskim. Łastoŭski prapanoŭvaje źjeździć u Bierlin da člena hiermanskaha ŭrada pa pytańni namieraŭ niemcaŭ adnosna Vilni. Pa prybyćci ŭ Bierlin jany byli pryniatyja ministram, kiraŭnikom kamisii pa zaklučeńni pieramirja Ercbierhieram, «jaki, vysłuchaŭšy nas, abiacańniaŭ nijakich nie daŭ i, prabyŭšy ŭ Bierlinie kala dvuch dzion, viartalisia ŭ Vilniu, adkul ja adjechaŭ u Pieciarburh».
U pačatku 1919 hoda Dušeŭski skončyŭ horny instytut i pa zaprašeńni svajho siabra, budučaha namieśnika narkama ziemlarobstva BSSR E. Rusieckaha, pierajechaŭ u Minsk,
dzie byŭ pryznačany na pasadu hubiernskaha hieołaha, na jakoj jon paśpieŭ papracavać paŭtara miesiacy. U sakaviku-krasaviku 1919 hoda jon byŭ nakiravany ŭ słužbovuju kamandziroŭku ŭ Vilniu i adnačasova mieŭ namier pieravieźci adtul siamju ŭ Minsk. Ale z pačatkam vajny polskaja armija akupavała horad, i Kłaŭdzij akazaŭsia adrezanym ad Minska.
Paśla akupacyi Vilni palakami Kłaŭdzij razharnuŭ aktyŭnuju hramadskuju pracu, byŭ kiraŭnikom niekalkich arhanizacyj.
U metach vydańnia padručnikaŭ na biełaruskaj movie dla biełaruskich škoł u Vilni jon namahaŭsia arhanizavać vydaviectva pad nazvaju «Tavarystva Vieda», adnak va ŭmovach adsutnaści srodkaŭ hetaje namahańnie było zhornuta.
Padčas znachodžańnia ŭ Vilni Dušeŭski byŭ zaprošany na «Usieahulny schod biełarusaŭ horada Vilni», jaki adbyŭsia 25 maja 1919 hoda ŭ pamiaškańni Pieršaj biełaruskaj himnazii. Na schodzie Kłaŭdzij adznačyŭ, što «Biełaruś faktyčna padzielena na 6 častak: častka Mahiloŭščyny i Minskaj vobłaści dałučana da Ukrainy, častka Hrodzienskaj, Minskaj i Vilenskaj abłaściej — da Polščy, častka Vilenščyny i Hrodzienščyny — da Litvy, Smalenskaja vobłaść i častka Viciebščyny — da zachodniaj kamuny, druhaja častka Viciebščyny — da Paŭnočnaj kamuny, častka Minskaj vobłaści — da niejkaj Biełaruskaj respubliki. Kožnaja z padzielennych častak Biełarusi ličycca jak uskraina i abdzirajecca inšymi dziaržavami. Kožny z akupantaŭ ličyć siabie «načalnikam» i žadaje, kab usie jaho słuchalisia, a nie toje pasadzić niepasłuchmianych tudy, kudy jamu treba, a im nie treba». Taksama jon vystupiŭ z krytykaj balšavikoŭ za rabavańnie Minska: «Ź Minska balšaviki vyvoziać usio: hrošy, majomaść, mašyny, charčavańnie, u Minsku ŭsie hałodnyja, u dvarach niama čym zasiavać pali, budzie hoład». Taksama na schodzie abmiarkoŭvałasia pytańnie ab stvareńni Biełaruskaha nacyjanalnaha kamitetu, na jakim jon byŭ abrany staršynioju arhanizacyi.
Niepadkupny dypłamat
Dušeŭskamu było daručana dabicca pryjomu ŭ Piłsudskaha, kab vykłaści jamu prahramu BNK i dabicca vyzvaleńnia šerahu hramadzian Vilenščyny i Hrodzienščyny, aryštavanych polskimi ŭładami za ich nacyjanalnuju dziejnaść (bolš za 200 asobaŭ).
Napiaredadni adjezdu Dušeŭski paśpieŭ u Vilni sustrecca z namieśnikam polskaha ŭrada Asmałoŭskim, jaki «prapanavaŭ» hrošy dla biełaruskaj spravy: «Ad atrymańnia prapanavanaj mnie bujnaj sumy admoviŭsia, zajaviŭšy pry hetym, što kali jon — Asmałoŭski — znajdzie patrebnym, to niachaj pieradaść hrašovyja srodki dziciačym ustanovam, biełaruskim škołam, jakija adčuvajuć patrebu ŭ hrošach». Dadzienaja rekamiendacyja tak i nie była ažyćcioŭlena.
Kłaŭdzij vyjechaŭ u Varšavu i byŭ pryniaty Piłsudskim u jaho rezidencyi «Bielvieder». Paśla viartańnia Dušeŭski byŭ pradstaŭleny kiraŭniku misii ZŠA ŭ Polščy Hienry Marhientau, na pryjomie ŭ jakoha Kłaŭdzij vykłaŭ prośbu ab niepasrednaj pieradačy biełaruskim dabračynnym arhanizacyjam srodkaŭ, jakija ZŠA nakiroŭvali praz polskija ŭstanovy, bo pradstaŭniki BNK ličyli, što nie ŭsie hetyja hrošy dachodziać da Biełarusi. Taksama Marhientau byŭ pieradadzieny dakumient, adrasavany prezidentu ZŠA Vilsanu, u jakim BNK prasiŭ ab padtrymcy biełaruskaha naroda ŭ praviadzieńni plebiscytu ŭ Biełarusi i ŭstalavańni Biełaruskaj narodnaj respubliki.
U toj ža čas Dušeŭski paśpieŭ sustrecca i z pradstaŭnikom BSSR Rusieckim, infarmavaŭ jaho pra dziejnaść BNK. Rusiecki pieradavaŭ hetyja dadzienyja niepasredna Čarviakovu — adnamu ź lidaraŭ BSSR.
Vosieńniu 1919 hoda Dušeŭski znoŭ u Varšavie, sustrakajecca z Łuckievičam, jaki ŭpaŭnavažyŭ jaho ad imia BNR uziać udzieł u kanfiederacyi prybałtyjskich krain u horadzie Tartu (Estonija), kudy jon patrapiŭ užo paśla jaje zakryćcia. Niahledziačy na heta, Kłaŭdzij zmoh sustrecca z pradstaŭnikami Finlandyi i Estonii, ź jakimi damoviŭsia ab pryznańni BNR (pradstaŭnik Litvy admoviŭsia).
U Tartu jon paznajomiŭsia z Kanstancinam Jezavitavym jak z kiraŭnikom Vajskova-dypłamatyčnaj misii BNR u Łatvii i Estonii. Paśla kanfierencyi jany ŭ adnym z restaranaŭ sustrelisia z Bułak-Bułachovičam — i Dušeŭskaha zaprasili na słužbu u BNR.
Paśla adjezdu z Tartu Dušeŭski pravioŭ niekalki dzion u Ryzie ŭ haściach u Jezavitava. Razam jany čakali adkazu ad anhlijskaj misii pa pytańni atrymańnia zbroi dla biełaruskaha vojska.
Duž-Dušeŭski i Jezavitaŭ.
«Niepažadany elemient»
Pa viartańni ŭ Vilniu Dušeŭski vykładaŭ u biełaruskaj himnazii i na biełaruskich nastaŭnickich kursach, zajmaŭsia vydavieckaj dziejnaściu. Ale paśla zachopu Vilni savieckimi vojskami (14 lipienia 1920 h.) na karotki čas vypraŭlajecca ŭ Minsk i viartaje hrošy, pryznačanyja na zakup łabaratornaha abstalavańnia. Hrošy byli vydadzienyja Kłaŭdziju jašče ŭ krasaviku 1919. Jon damoviŭsia ab pieravodzie na pracu ŭ Vilniu. Staŭ siabram Revalucyjnaha kamiteta, u jakim pracavaŭ zahadčykam Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia paliva.
Paśla hetaha jon znoŭ viarnuŭsia ŭ Vilniu, jakuju praz try miesiacy (u kastryčniku 1920 h.) vymušany byŭ pakinuć razam z adstupajučymi litoŭskimi vojskami i pasialiŭsia ŭ Koŭnie.
Z Koŭna Dušeŭski ŭ składzie hrupy biełaruskich dziejačaŭ, razam z Łastoŭskim i Taraškievičam, vyjazdžaŭ u Prahu, dzie ŭdzielničaŭ u kanfierencyi, na jakoj abmiarkoŭvałasia pytańnie ab akupacyi palakami Vilni i zakryćcio imi biełaruskich škoł, u suviazi z čym byŭ vyniesieny pratest.
20 kastryčnika 1920 hoda Dušeŭski braŭ udzieł u Biełaruskaj nacyjanalna-palityčnaj kanfierencyi ŭ Ryzie, jakaja pravodziłasia pad kiraŭnictvam Rady BNR. Jon vystupiŭ z dakładam, u jakim krytykavaŭ saviecka-polskija pieramovy, nakiravanavyja suprać intaresaŭ Biełarusi.
Paśla viartańnia ŭ Vilniu Kłaŭdzij byŭ aryštavany polskimi ŭładami i na praciahu niekalkich tydniaŭ znachodziŭsia ŭ Łukišskaj turmie. U lutym 1921 hoda jon vysłany ŭ Koŭna razam z 33 inšymi biełarusami i litoŭcami jak «niepažadany elemient».
Uładkoŭvajecca na pracu ŭ Ministerstva zamiežnych spraŭ Litvy ŭ jakaści navukovaha supracoŭnika pa składańni biełaruskich padručnikaŭ, jakija dziakujučy jamu aktyŭna vychodziać. U asnoŭnym heta byli najlepšyja, pierakładzienyja z ruskaj movy, vydańni časoŭ Rasijskaj Impieryi. Da taho ž Dušeŭski redahavaŭ štomiesiačnik «Biełaruski ściah» i źjaŭlaŭsia adnym z kiraŭnikoŭ Biełaruskaha centra ŭ Litvie i Litoŭska-Biełaruskaha tavarystva. Razam z Łastoŭskim vydavaŭ časopis «Kryvič», čytaŭ radyjodakłady.
Architektar Kaŭnasa
U 1924—1927 hadach Dušeŭski navučaŭsia ŭ Kaŭnaskim univiersitecie na techničnym fakultecie pa śpiecyjalnaści «inžynier-budaŭnik», paśla čaho niekalki hadoŭ pracavaŭ u Ministerstvie suviazi Litvy. Dziaržaŭnaja pasada nie pieraškadžała jamu dapamahać kamunistu Piusu Hłavackisu, jaki adbyvaŭ u turmie 12,5-hadovy termin.
U 1930 hodzie Kłaŭdzij byŭ zaprošany ŭ akcyjaniernaje tavarystva «Majstas» na pasadu techničnaha dyrektara. Jon kiravaŭ budaŭnictvam pierapracoŭčych fabryk u Paniaviežysie, Kaŭnasie, Kłajpiedzie, sprajektavaŭ i pabudavaŭ pry Kaŭnasie śvinakompleks na 1000 hałoŭ, sprajektavaŭ razam ź firmaj «Franc Kruł» novuju biekonnuju fabryku ŭ Taŭrahach i Šaŭlai. I ŭsio heta — ciaham adnaho hoda. U vyniku pieratamleńnia mocna zachvareŭ i byŭ vymušany zvolnicca.
Z 1931 hoda znoŭ na dziaržaŭnaj słužbie, pracuje inžynieram u Ministerstvie šlachoŭ. U hety ž čas jon inicyjuje stvareńnie Litoŭska-Biełaruskaha tavarystva. Adnaŭlaje ŭ 1933 hodzie Biełaruski centr, kiraŭnikom jakoha byŭ da 1939 hoda. Redahuje časopis «Biełaruski asiarodak». Akazvaje materyjalnuju dapamohu Biełaruskamu muzieju imia Ivana Łuckieviča, dasyłajučy ŭ Vilniu častku svajho zarobku.
U 1933—1934 biełaruskaja supolnaść Bałtyki stała śviedkaju kanfliktu Duž-Dušeŭskaha z Symonam Jakaviukom, jaki ŭznačalvaŭ Biełaruskaje kulturna-aśvietnickaje tavarystva. Dušeŭski vinavaciŭ Jakaviuka ŭ sabatažy biełaruskaj spravy ŭ Litvie i vyklenčvańni hrošaŭ na ŭłasnyja patreby pad markaju «nacyjanalnaj dziejnaści». U vyniku Dušeŭski byŭ pryhavorany da 14 dzion chatniaha aryštu i štrafu ŭ 50 litaŭ.
Jakaviuk ža, jaki z 1918 hoda supracoŭničaŭ z savieckimi śpiecsłužbami, prychavaŭ kryŭdu.
Ratavaŭ habrejaŭ
I paśla prychodu Čyrvonaj Armii ŭ Bałtyku Dušeŭski 9 červienia 1940 hoda byŭ aryštavany. Na padstavie pakazańniaŭ Jakaviuka, za «aktivnuju nacionalističieskuju kontrrievolucionnuju diejatielnosť, nieposriedstvienno napravlennuju protiv SSSR» i supracoŭnictva z polskaj raźviedkaj. Ale Dušeŭski pryznaŭ svoj udzieł tolki ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu, admaŭlaŭ supracoŭnictva z polskaj raźviedkaju i antysavieckuju dziejnaść. Nie paćvierdzili heta i nazvanyja Jakaviukom u jakaści śviedkaŭ asoby.
1940-y hod, z materyjałaŭ spravy.
Śledstva skončyłasia ŭ červieni 1941 hoda. Było składziena abvinavačvalnaje zaklučeńnie, ale ŭ suviazi z pačatkam vajny Dušeŭski nie byŭ asudžany i evakujavany ŭhłyb SSSR. Pry niemcach jon pracavaŭ na zavodzie humavych vyrabaŭ «Inkaras» na pasadzie inžyniera.
U kancy 1941 u Vilni Dušeŭski sustrakaŭsia z prafiesaram Vacłavam Ivanoŭskim, jaki prapanavaŭ jamu pasadu namieśnika burmistra Minska. Dušeŭski nie pahadziŭsia.
I vosieńniu 1942 znoŭ admoviŭsia ad prapanovy.
U žniŭni 1943 hoda Dušeŭski razam z žonkaj byŭ aryštavany niemcami za ŭkryćcio habrejaŭ i adpraŭleny ŭ kancentracyjny łahier Pravianiškiesie.
Tolki dziakujučy zastupnictvu siabroŭ i jak śpiecyjalist-inžynier, jon byŭ vyzvaleny praz 4 miesiacy, paśla čaho pracavaŭ u tarfianym treście na pasadzie inžyniera-budaŭnika. Akramia ŭłasnych dziaciej, razam z žonkaju vychoŭvaŭ dvuch dziaciej-sirot.
Sa studzienia 1945 hoda pierajšoŭ na pracu ŭ Kovienski ŭniviersitet na budaŭničy fakultet, dzie atrymaŭ pasadu zahadčyka kafiedry historyi architektury. Ale 30 listapada 1946 hoda na padstavie materyjałaŭ davajennaj spravy byŭ znoŭ aryštavany.
8 maja 1947 «Za niedastatkovaściu sabranych dokazaŭ dla pieradačy ŭ sud» jaho sprava była spyniena, a jon sam 15 maja byŭ vyzvaleny z-pad varty.
Hetamu sadziejničała zastupnictva prafiesaraŭ Žamajcisa i Ionimasa, jakija acharaktaryzavali Dušeŭskaha jak «sovietskoho čiełovieka». Da treciaha aryštu pracavaŭ hałoŭnym inžynieram prajektaŭ Instytuta prajektavańnia pry Saviecie Ministraŭ LitSSR.
3 sakavika 1952 hoda jon čarhovy raz traplaje za kraty pa abvinavačvańni ŭ nacyjanaliźmie i antysavieckaj dziejnaści.
14 maja 61-hadovy Dušeŭski, jaki źjaŭlaŭsia «aktivnym biełorusskim nacionalistom» byŭ asudžany na 25 hadoŭ pazbaŭleńnia voli z adbyćciom pakarańnia ŭ vypraŭlenča-pracoŭnych łahierach, z kanfiskacyjaj majomaści i pazbaŭleńniem pravoŭ terminam na 5 hadoŭ. Ale praz dva hady, 7 listapada 1954, termin źniavoleńnia Dušeŭskaha byŭ skaročany da 10 hadoŭ, a 16 krasavika 1955 hoda jon byŭ daterminova vyzvaleny ŭ suviazi z paharšeńniem stanu zdaroŭja.
1952-i hod.
Na voli Dušeŭski pražyŭ piać hadoŭ. Jon pamior 25 lutaha 1959 hoda ŭ Koŭnie, dzie i pachavany na Pietrašunskich mohiłkach.
Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski — aŭtar bieł-čyrvona-biełaha ściaha, ramantyk biełaruska-litoŭskaha zbližeńnia, adzin z tych sotniaŭ ruplivych pracaŭnikoŭ na nivie biełaruskaj spravy, jakija źnikli ŭ zavirusie biaspamiactva, što apanavała śviadomaść našaha naroda. Mnohija ź ich usio žyćcio zmahalisia, pakutavali i raźličvalisia za imknieńnie źmianić zły los Baćkaŭščyny, ščyra vieryli, što pryjdzie čas, kali być biełarusam stanie sapraŭdnym honaram dla ŭsich biełarusaŭ.