«Kab Torvald byŭ z Razani, hetaja postać daŭno była b daśledavanaja». Andrej Katlarčuk pra isłandskija ślady ŭ Biełarusi

05.08.2016 / 12:57

Freska z vyjavaj Torvalda ŭ Rasonskim kaściole. Z sajtu freski.piligrymka.by

U Biełarusi nia tak šmat hierojaŭ rańniaha siaredniaviečča, tamu treba daśledavać usie postaci. Kab daviedacca, ci byŭ iślandzki misijaner Torvald Kodransan pieršachryścicielem Połacku, biełaruskija ŭłady pavinny fundavać mižnarodny daśledčy prajekt.

Papularyzavać postać Torvalda Kodransana (Vandroŭnika) pačaŭ Andrej Katlarčuk, historyk, dacent universytetu Sadertorna ŭ Švecyi. U 2005 hodzie ŭ «Našaj Nivie» vyjšaŭ jahony artykuł «Dzie pachavany naš pieršy śviaty». Taksama pra Torvalda było napisana ŭ dźviuch vydańniach jahonaj knihi «Švedy ŭ historyi i kultury biełarusaŭ».

Pra toje, čamu iślandzkim saham varta vieryć, i čym Torvald karysny dla biełaruskich uładaŭ, spadar Katlarčuk raspavioŭ u interviju Svabodzie.

Andrej Katlarčuk, archiŭnaje fota

— Andrej, adkul vy daviedalisia pra Torvalda? Heta ž nie takaja papularnaja histaryčnaja postać?

— Pra Torvalda ŭ Biełarusi viedali daŭno. A ja prosta pieračytaŭ materyjały pra jaho na švedzkaj i dackaj movach, pahladzieŭ iślandzkuju encyklapedyju. Moj artykuł — nie navukovy tekst. Ja prosta vykłaŭ toje, što viadoma na inšych movach.

Na toj čas biełaruskamu čytaču nie było viadoma pra dziejnaść Torvalda Kondransana ŭ Iślandyi. Nieviadoma było, što imperatar Bizantyi Vasil II pasłaŭ jaho ź misijaj da «ruskich kniazioŭ Bałtyki».

Pra hetyja rečy navat połackija krajaznaŭcy nia viedali. Bo ŭ Biełarusi niama adzinaj infarmacyjnaj prastory, jana vielmi strakataja. Kali nie pračytaŭ niešta ŭ niezaležnaj hazecie — bolš pra heta niadkul nie daviedajeśsia. Telebačańnie zajmajecca inšymi rečami.

— Ale choć pra jaho napisana ŭ sahach, u Biełarusi jaho ličać sprečnaj asobaj.

— Sapraŭdy tak, bo havorka idzie pra rańnija časy. I my, historyki, viedajem, što tut zaŭždy brakuje krynic, bo heta Ch stahodździe, nie XV i nie XVI. Tamu davodzicca raspracoŭvać roznyja hipotezy.

Da iślandzkich sahaŭ biełaruskija i rasiejskija historyki staviacca krytyčna. Maŭlaŭ, tam bolš fantazii. Ale ŭ toj ža čas jany majuć vialiki davier da «Apovieści minułych časoŭ» i inšych stararuskich letapisaŭ.

Jak i inšyja maje kalehi, ja krytyčna staŭlusia da stararuskich letapisaŭ. Viadoma, što jany stvaralisia praz 200 hadoŭ paśla apisanych u ich padziej. Tam šmat čaho nabłytana i dadumana. Tamu možna zajavić, što postać kniazia Ŭładzimiera Vialikaha, jaki chryściŭ Ruś, taksama lehiendarnaja, bo ŭ paćvierdžańnie histaryčnaści hetaj asoby brakuje krynic.

Tamu ja liču, što sahi i stararuskija letapisy — krynicy pryblizna adnaho ŭzroŭniu.

Mahčyma, aprača sahaŭ, isnujuć niejkija inšyja zhadki pra Torvalda. Heta mohuć być siaredniaviečnyja iślandzkija chroniki. Bo jon usio ž taki aktyŭny chryścijanski dziajač i vandruje razam ź viadomym biskupam Frederykam z Saksonii.

Kab pra heta daviedacca, treba zaniacca hetaj temaj navukova: vyvučyć iślandzkuju movu, pajechać u Iślandyju, vieści tam pošuki.

Ale, na maju dumku, vyhladaje, što Torvald sapraŭdy isnavaŭ i jeździŭ pa našych abšarach. U jakim hodzie i z kim jon tut byŭ — heta bolš składanaje pytańnie.

— Kali pra jaho viadoma ŭžo daŭno, čamu hetaj temaj nichto nie zajmajecca ŭ Biełarusi?

— Hetaja postać vielmi cikavaja. Jon dziejničaŭ da relihijnaha padziełu, i hetym mahli b skarystacca siońniašnija ŭłady.

Ale ŭ nas niama daśledavańniaŭ pa Torvaldu. My viedajem, što kataliki na biełaruskich ziemlach byli adpačatku, što ŭ zachodniaj Biełarusi prymali katalicki chrost. U muzei ŭ Turavie, naprykład, jość źviestki pra niejkich misijaneraŭ — majstroŭ ź Italii.

Sprava ŭ tym, što historyki ŭ zaležnaści ad patrebaŭ času pa-roznamu karystajucca minułym. Niekatoryja postaci jany ŭzdymajuć, niekatoryja zamoŭčvajuć, inšyja naohuł ašalmoŭvajuć.

Voś byŭ saviecki kanon pra Annu Jarasłaŭnu — dačku Jarasłava Mudraha. Kijeŭskaja kniahinia, jana była karalevaj Francyi ŭ XI stahodździ. Pra heta savieckija padručniki pisali. A pra Safiju Mienskuju, karalevu Danii, nichto nie pisaŭ.

Freska ź siužetam pra Torvalda ŭ Rasonach

— To bok z palityčnych pryčynaŭ u nas hetaj temaj nie zajmajucca?

— Kab Torvald pryjechaŭ z Razani, była b hetaja tema ŭžo raskručanaja. Ale jon pryjechaŭ z Zachadu. Pavodle balšavisckaj prapahandy, z Zachadu ničoha dobraha my nie atrymali. Nam heta ŭbivałasia hadami.

Ja liču, kab biełaruskim uładam było cikava, jany b dali hrošaj na niejki navukovy biełaruska-iślandzki prajekt. Heta vielmi lohka było b zrabić. Ciaham troch hadoŭ biełaruskija i iślandzkija historyki mahli b sustrakacca, jeździć adzin da adnaho, źbirać materyjały na miescy.

Taki prykład byŭ u Finlandyi. U 2005 hodzie źjaviŭsia žurnaliscki artykuł pra toje, što ŭ časy Druhoj suśvietnaj vajny finskaja palicyja adbirała siarod savieckich vajennapałonnych habrejaŭ i vydavała ich hiestapa. Potym tych ludziej źniščyli.

Niekatoryja historyki stali spračacca na hety kont. Tady prezydent krainy Tarja Hałonen (Tarja Halonen) vydzieliła hrošy na piacihadovaje daśledavańnie. I źviestki žurnalista paćvierdzilisia. Ciapier finy kažuć pra «svoj hałakost».

— Značyć, daśledavańnie pra Torvalda ŭ Biełarusi — heta pytańnie palityčnaj voli?

— Pytańnie palityčnaj zacikaŭlenaści. Ciapier dziaržaŭnaja kancepcyja budujecca na tym, što biełarusy — heta małodšy brat, jaki smokča małako susiedniaj krainy i karystajecca jaje movaj, jaje kulturaj i jaje histaryčnaj pamiaćciu. Sučasnyja ŭłady robiać ź biełarusaŭ karystalnikaŭ nie svaich zdabytkaŭ, a čužych.

Kali b uładzie była cikavaja skandynaŭskaja kancepcyja, znajšlisia b hrošy, i navukoŭcy dali b adkazy na sprečnyja pytańni.

Ja baču nieabchodnaść takoha navukovaha prajektu. Ale pakul ułady budujuć «russkij mir» i nie zacikaŭlenyja ŭ takich daśledavańniach. Hrošy ź dziaržaŭnych navukovych fondaŭ vydajucca na inšyja rečy.

Rekanstruktary epochi vikinhaŭ ładziać trochtydniovuju ekspedycyju pa Niomanie z Horadni da Kłajpiedy na siaredniaviečnaj ładździ, archiŭnaje fota

A heta ž znakavyja postaci! U nas mała klučavych ludziej takoha rańniaha času. Lubaja asoba takoha rańniaha času — lehiendarnaja. Nielha kazać, što biełaruskaja halereja rańnich siaredniaviečnych hierojaŭ i hieraiń bahataja. Jość Rahvałod, Rahnieda… Dziasiatkaŭ hierojaŭ, jak u toj ža Švecyi, Danii dy Iślandyi, my nia majem.

— Jak vy ličycie, ci takija daśledavańni dazvolać pierapisać historyju Biełarusi? Ci možna budzie śćviardžać, što pieršachryścicielem u nas byŭ iślandziec Torvald, a nia kijeŭski kniaź Uładzimier?

— Kab heta dakazać, patrebnaje navukovaje daśledavańnie. Pakul možna kazać, što imavierna jon byŭ pieršachryścicielem.

Lohika mnie padkazvaje, što tak i było. Ale ja tut nie ekspert, nie specyjalist u hetym peryjadzie. Navukovy artykuł na hetuju temu patrabuje minimum hod pracy. I tut vielmi važnyja vyjezdy na miescy.

Frahment pomnika litary «Ŭ» u Połacku

Bo Połacak, naprykład, kapali biełarusy. A ja liču, što treba pryvieźci siudy iślandzkich navukoŭcaŭ i paraicca ź imi. Moža, jany novyja hipotezy prapanujuć. Kali majem iślandcaŭ i biełarusaŭ razam, budzie niejki vynik.