Jak pravilna pisać biełaruskaj łacinkaj?
Lohka — amal tak ža, jak i kirylicaj.
10.09.2016 / 10:53
Tekst biełaruskaj łacinkaj vyhladaje voś tak. Mahčyma, vam ciažka jaho čytać — voka zvykła da kirylicy. Ale ŭ niekatorych vypadkach łacinka zručniejšaja za kirylicu, časam jana dobra dapaŭniaje kiryličnyja teksty. A niechta ličyć, što na jaje varta pierajści z palityčnych pryčyn.
Adkul uziałasia łacinka
Niedzie z XVI stahoddzia na Biełarusi stali ŭžyvać łacinskija litary dla zapisu tekstaŭ. Najbolš viadomyja siońnia prykłady — teksty ryma-katalikoŭ XVII stahoddzia, «Mužyckaja praŭda» Kalinoŭskaha, tvory Bahuševiča, Dunina-Marcinkieviča, Ciotki dy hazieta «Naša Niva», što napačatku XX stahoddzia vychodziła «polskimi i ruskimi literami», u dvuch pravapisach.
Źjaviłasia łacinka z roznych pryčyn — kab pieradavać biełaruskija słovy ŭ polskich i łacinskich tekstach, kab źviartacca pa-biełarusku da čytačoŭ, bolš znajomych z polskaj piśmiennaściu, kab drukavać u drukarniach, što nie mieli kiryličnych šryftoŭ.
U Savieckim Sajuzie da 1930-ch surjozna razhladaŭsia pierachod na łacinku. Kažuć, sam Lenin padtrymlivaŭ ideju. Na łacinku pieraviali bolšaść moŭ SSSR, u tym liku kazachskuju (što pierajšła na kirylicu ŭ 1940-m, ale z 2012-ha źbirajecca viartacca da łacinki) i kitajskuju. Mahčyma, pieraviali b i biełaruskuju, ruskuju i ŭkrainskuju, ale ŭ 1936-m pačaŭsia advarotny praces — mnohija movy naadvarot pieraviali z łacinki na kirylicu.
Jakoj łacinkaj pisali raniej
Biełaruskaja łacinka nie była ŭnarmavanym standartam. Da 1920-ch pisali «jak kirylicaj, tolki polskimi litarami» — užyvali Cz na miescy Č, Sz zamiest Š, Ż — Ž, W — V, Ch — Ch. Cviorduju Ł pieradavali polskaj Ł.
U 1929 hodzie Branisłaŭ Taraškievič uvioŭ praktyčna sučasny łacinski ałfavit ŭ 5-m vydańni svajoj hramatyki. Jon prapanavaŭ zamianić Cz na Č, Sz — Š, Ż — Ž, a litaru Ŭ pieradavać jak Ŭ.
Paźniej, niedzie ŭ kancy 30-ch varyjant Taraškieviča byŭ krychu madyfikavany: zamiest W prapanavali ŭžyvać V. Hety varyjant łacinki pryžyŭsia, siońnia im časam karystajucca biełarusy ŭ emihracyi, piśmieńniki i muzyki, a raz-poraz i aŭtary «Našaj Nivy».
Jak pravilna pisać siońnia
Praviły biełaruskaj łacinki davoli prostyja. Kali ścisła — pišy jak kirylicaj, tolki łacinskimi litarami. Ale jość niekalki ŭdakładnieńniaŭ:
- Na miescy kiryličnaj Ch pišacca Ch (naprykład, chmara, chimija), a łacinskaja litara H adpaviadaje kiryličnaj H (hod heta hod).
- L adpaviadaje miakkaj L (los, lalka), a Ł — cviordaj Ł (łacinka, koła).
- Jotavyja hałosnyja Je, Jo, Ju dy Ja pieradajucca jak Ie, Io, Iu dy Ia paśla zyčnych (miesiac); jak Je, Jo, Ju i Ja ŭ pačatku słoŭ, paśla hałosnych, Ŭ ci apostrafa (ježa, rajon, zdaroŭje, padjezd); jak E, O, U dy A paśla L (los).
- Miakkija Z, N, S, C pieradajucca jak Ź, Ń, Ś i Ć ŭ kancy słoŭ ci kali paśla ich staić miakki zyčny (cień, śmiećcie).
- Asobnych litar dla Dz i Dž niama, jany pieradajucca łacinkaj jak Dz i Dž, a miakkaje Dź — jak Dź (dziadzia, doždž, lebiedź).
Ciažkija momanty
Chacia łacinka dastatkova ŭnarmavanaja, isnujuć niekalki sprečnych momantaŭ roznaj stupieni składanaści:
- Ukrainskaja mova maje asobnuju litaru dla spałučeńnia Ji — Ї. U biełaruskaj movie takoje spałučeńnie hukaŭ taksama vymaŭlajecca, ale jano nie maje asobnaj litary ni ŭ kirylicy, ni ŭ łacincy. Chacia časam prapanujecca pisać Ji tam, dzie hučyć Ji, takoje napisańnie nie zafiksavanaje. To značyć, pa-biełarusku łacinkaj pišam Ukraina, a nie Ukrajina.
- U biełaruskaj movie jość, što b ni kazali, nie tolki frykatyŭny H, ale i vybuchny Ґ. Sustrakajecca taki huk nie tolki tam, dzie K pierachodzić u bolš zvonki huk (pišam vakzał/vakzał, vymaŭlajem vaґzał/vagzał), ale i ŭ šerahu zvykłych słoŭ. Bolšaść movaznaŭcaŭ zhadžajecca z tym, što Ґ hučyć u nievialikim šerahu zapazyčanych słoŭ — ґanak/ganak, ґuzik/guzik, aґrest/agrest, rozґi/rozgi i hetak dalej. Niekatoryja ličać, što jon maje vymaŭlacca va ŭsich pazyčeńniach, dzie na movie aryhinału vymaŭlajecca Ґ — nie hieahrafija/hieahrafija, a ґieaґrafija/gieagrafija. Ale Ґ u školnym pravapisie pieradajecca prosta jak H, u taraškievicy — fakultatyŭna (chto jak choča).
- Ahulnyja prablemy ź nieadnaznačnymi pazyčanymi słovami raspaŭsiudžvajucca i na łacinku. Folk ci fołk, lohika ci łohika ci naohuł logika? A kłasika, klasika ci naohuł klasyka? Mif i kafiedra ci mit i katedra? Tut sprava nie ŭ tolki łacincy, ale i ŭ normach vymaŭleńnia.
Aficyjnaja tranślitaracyja
Imavierna, prablema ź litarami Ł/L (a mo i «polskaść» litary Ł) pryviała da stvareńnia ŭ 2007 hodzie «aficyjnaj łacinki», apisanaj u Instrukcyi pa tranślitaracyi hieahrafičnych nazvaŭ Respubliki Biełaruś litarami łacinskaha ałfavitu. Zbolšaha «aficyjnaja łacinka» identyčnaja tradycyjnaj.
Hałoŭnaje jaje adroźnieńnie ad tradycyjnaj łacinki — pieradača cviordaj Ł jak L, a miakkaj L jak Ĺ. To značyć, nie Łahojsk, a Lahojsk dy nie Homiel, a Homieĺ. Adpaviedna i tam, dzie ŭ tradycyjnaj łacincy pamiž L i jotavymi litarami nie pisałasia I, u «aficyjnaj» — pišacca (nie les, a lies).
Akramia taho, nie paznačajecca miakki zyčny, kali paśla jaho taksama miakki zyčny: svinnia, a nie śvińnia.
Treba nie zabyvać, što «aficyjnaja łacinka» hruntujecca na školnym, a nie kłasičnym pravapisie. To značyć, Niaśviž maje pisacca jak Niasviž, a nie Niaśviž. Litara G nie vykarystoŭvajecca naohuł — tolki Hudahaj, a nijak nie Gudahaj.
Jak pisać łacinkaj na kampjutary i telefonie
Niechta pad niknejmam Zedlik vykłaŭ dla Windows raskładki biełaruskaj łacinki, pry čym cełych dźvie: Programmers i Custom. Instrukcyi pa ŭstaloŭcy i vykarystańni jość pa spasyłkach. Na jaho ža sajcie jość prahrama-łacinizatar tekstaŭ dla Windows i anłajn-łacinizatar. Dla amataraŭ kirylicy, darečy, u jaho jość zručnaja typahrafskaja raskładka.
Dla smartfonaŭ i płanšetaŭ na bazie Android jość łacinkavaja raskładka dla kłavijatury AnySoftKeyboard. Kab ustalavać jaje, treba spačatku ŭstalavać samu prahramu, a zatym spampavać dadatkovuju biełaruskuju raskładku i ŭklučyć łacinku zamiest anhlijskaj movy ci paralelna ź joj.
Viedajecie łacinkavyja raskładki dla Linux, MacOS, iOS i Windows Phone albo alternatyŭnyja varyjanty dla Windows i Android? Napišycie pra ich u kamientarach!