Ці мелі сэнс паўстанні XIX стагоддзя? А пратэсты 2020-га? Бунтаваць ці маўчаць? Дзейнічаць ці чакаць?

Калі чатыры гады таму народ масава выйшаў на вуліцы і плошчы, калі выплеснуліся крыўды і мары, якія капіліся 30 гадоў, мала хто думаў, што гэта выкліча ў адказ настолькі зверскія рэпрэсіі. Гэты махавік не спыняецца, у адчаі многія людзі задаюцца пытаннем: а ці правільна было пратэставаць у 2020-м? Ці не зрабілі тыя падзеі больш шкоды, чым карысці для нацыі, яе развіцця? Ці не былі безадказнымі людзі, якія тады натхнілі грамадства беспадстаўнымі надзеямі, за якія цяпер расплачваюцца сотні тысяч людзей? А вось сядзелі б ціха — не ведалі б ліха. Можа б калісьці пазней надарыўся больш спрыяльны момант, калі б можна было ўсё памяняць ціха-мірна, без крыві і пакут? 

Гэтыя пытанні выклікаюць паралелі з аналагічнымі пытаннямі адносна паўстанняў супраць Расійскай імперыі, якія адбываліся на нашых землях у XIX стагоддзі: 1830—1831-га, а асабліва 1863—1864 гадоў.

Гэта былі моцныя ўздымы нацыянальнага духу, выступленні народаў былой Рэчы Паспалітай супраць акупацыйнай улады Расійскай імперыі, якая імкнулася «ператравіць» захопленыя землі, цалкам іх уніфікаваўшы і русіфікаваўшы. Менавіта з тых часоў паходзяць слаўныя чыны многіх гістарычных постацяў, якіх мы сёння ўспрымаем як беларускіх нацыянальных герояў. Найяскравейшы прыклад — Кастусь Каліноўскі, перапахаванне парэшткаў якога ў Вільні ў лістападзе 2019 года ператварылася ў грандыёзную нацыянальную маніфестацыю. І іменем якога названае ўзброенае фармаванне, у складзе якога беларускія добраахвотнікі вядуць змаганне супраць ужо сучаснай формы Расійскай Імперыі.

Хоць тыя паўстанні ўвайшлі ў пантэон гераічных падзей гісторыі, няма нічога блюзнерскага ў сумневаў адносна іх дарэчнасці. Падобныя пытанні нярэдка ставяцца не толькі ў нас, але і ў суседняй Польшчы, дзе з тых паўстанняў створаны сапраўдны культ. Бо калі мы яшчэ можам спрачацца адносна таго, наколькі вялікі ў іх быў беларускі нацыянальны чыннік і ці маем мы ўвогуле права на гэтую спадчыну, то ў палякаў ніякіх сумневаў у польскасці гэтых паўстанняў няма і быць не можа. 

Пытанні ж адносна мэтазгоднасці ўзнікаюць, бывае, і ў палякаў таму, што, як вядома, абодва паўстанні скончыліся цяжкой паразай і пасля іх на доўгія дзесяцігоддзі польскія справы апынуліся ў нашмат горшых умовах, чым гэта было раней.

Раз’юшаныя ўлады Расійскай імперыі жорстка помсцілі «няўдзячнаму» грамадству, руйнуючы тыя інстытуты, якія раней дазвалялі ладзіць у рамках імперыі больш-менш камфортнае нацыянальнае жыццё, нягледзячы на адсутнасць палітычнай незалежнасці. Не кажучы пра тое, што былі паламаныя дзясяткі тысяч людскіх лёсаў.

Польскі погляд на паўстанні

Найбольш балючыя страты былі панесеныя пасля паўстання 1830—1831 гадоў, бо тады было асабліва шмат чаго траціць. Рэч у тым, што пасля перамогі над Напалеонам у 1815 годзе да Расійскай імперыі паводле рашэння Венскага кангрэса адыходзіў ладны кавалак этнічна польскіх земляў, большая частка створанага Напалеонам у 1807 годзе Вялікага Герцагства Варшаўскага. На гэтых землях была ўтворана асобная адміністрацыйная адзінка пад назвай Царства Польскае. 

Пры Аляксандру І, які даволі прыязна ставіўся да палякаў, на тэрыторыі Царства Польскага праводзілася дастаткова ліберальная як для Расійскай імперыі палітыка. Яму была дадзена канстытуцыя, паводле якой ключавыя пасады ў царстве маглі займаць толькі мясцовыя ўраджэнцы, а імператарскі намеснік не меў права прымаць ніякіх важных рашэнняў без згоды створанай пры ім дзяржаўнай рады. Некаторыя важныя пасады занялі асобы, якія былі высокімі чыноўнікамі яшчэ ў Рэчы Паспалітай і нават у напалеонаўскім Вялікім Герцагстве Варшаўскім.

Дзейнічалі тут таксама сейм і мясцовыя сеймікі. Польская мова была афіцыйнай, менавіта на ёй працавалі ўсе дзяржаўныя ўстановы, яна ж дамінавала і ў сферы адукацыі. Акрамя таго, канстытуцыя Царства Польскага прадугледжвала асаблівыя правы для Рыма-Каталіцкай царквы, таксама ў ёй прапісваліся асноўныя дэмакратычныя свабоды. 

Тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай, якімі Расія завалодала яшчэ да 1815 года (сучасныя Беларусь і Літва, правабярэжная Украіна, Беласточчына), у склад Царства Польскага ўключаныя не былі, таму на іх гэтая канстытуцыя не распаўсюджвалася. Але і тут мясцовыя эліты захоўвалі свае маёмасныя і палітычныя ўплывы, а польская мова заставалася фактычна афіцыйнай мовай краю.

Вядома, нельга сказаць, што гэта ўсё было так ужо ідылічна. Не заўсёды ўсе палажэнні, запісаныя ў канстытуцыі і іншых законах, строга выконваліся, былі шматлікія нюансы. Да таго ж напрыканцы кіравання Аляксандра І, а асабліва пасля яго смерці і ўцаравання ў канцы 1825 года новага імператара, Мікалая І, рабіліся ўсё больш рашучыя крокі па абмежаванні дэклараваных правоў палякаў. Так што асабліва забыцца пра тое, што яны жывуць у акупаваным краі, у іх не атрымлівалася. А тым больш цяжка было гэта зрабіць тым прадстаўнікам грамадскай эліты былой Рэчы Паспалітай, якія жылі па-за межамі Царства Польскага. Пытанне адносна аб’яднання ўсіх тэрыторый былой Рэчы Паспалітай у адну адміністрацыйную адзінку, на якой дзейнічала б канстытуцыя Царства Польскага, увесь час ставілася, але пазітыўнага вырашэння не атрымлівала.

Не дзіўна таму, што ў лістападзе 1830 года ў Польшчы, а таксама ў Беларусі, Літве і правабярэжнай Украіне выбухнула паўстанне, якое працягвалася амаль год і было жорстка задушанае ўрадавымі войскамі. Што мела вельмі кепскія наступствы. Шмат удзельнікаў паўстання былі забітыя ў баях ці пакараныя смерцю, многія пазбаўленыя маёмасці і высланыя ўглыб Расіі, нямала было тых, каму давялося эміграваць. 

Павялічыць

Але галоўнае нават не гэта. Пасля паўстання мала што засталося ад ранейшых дадзеных палякам прывілеяў. У Царстве Польскім была адменена канстытуцыя, ліквідаваныя сейм, урад і ўласная армія. Таксама былі ліквідаваныя найбуйнейшыя адукацыйныя пляцоўкі, у тым ліку Варшаўскі і Віленскі ўніверсітэты. Пачалася барацьба з Каталіцкай царквой, а таксама наступленне на правы шляхты, асабліва сярэдняй і дробнай. 

Фактычна аказалася, што палякі за сваё жаданне хутка аднавіць незалежнасць шляхам узброенага паўстання большасць набыткаў, якія змякчалі ім існаванне пад акупацыяй, страцілі, нічога ўзамен не набыўшы. А новае, зноў няўдалае паўстанне, якое выбухнула праз 30 з лішкам гадоў, у 1863—1864 гадах, сітуацыю толькі яшчэ больш абцяжарыла.

Аж да таго, што пэўны час пасля яго не дазвалялася збірацца гуртам нават на сямейныя ўрачыстасці, не дапускалася выкарыстанне польскай мовы ў публічных месцах, а на друк па-літоўску і па-беларуску лацінскім шрыфтам забарона трымалася аж да пачатку XX стагоддзя.

То, можа, не варта было тады і ўвогуле варушыцца? Можа, лепш было б усім сядзець ціха і не будзіць ліха?

Гісторыя — не шахматная партыя

Традыцыя ўзброеных нацыянальна-вызваленчых і проста народных паўстанняў за свае правы старая як свет. Мы ведаем у гісторыі іх вельмі шмат у розныя часы, у розных народаў і на розных кантынентах. І далёка не ўсе яны заканчваліся перамогай паўстанцаў. Нават наадварот, часцей уладам рана ці позна ўдавалася даць ім рады. І зусім рэдка бывала, каб задушэнне паўстанняў не заканчвалася жорсткімі рэпрэсіямі, ад якіх цярпелі цэлыя супольнасці. 

Але, як ні парадаксальна, у балючых паразах можа быць не толькі адмоўны, але і станоўчы бок. Сумесны ўсвядомлены досвед праходжання праз суровыя выпрабаванні спрыяе загартоўцы і згуртаванню супольнасці, змушае яе цаніць і шанаваць тое, што літаральна выпакутавана пакаленнямі цаной вялікіх ахвяр. Так і паўстанні XIX стагоддзя далі шмат герояў, пра якіх складаліся легенды, прыкладамі якіх людзі кіраваліся самі і вучылі дзяцей.

Памяць пра ахвяры і легенды, якімі ахутваліся падзеі паўстанняў, клаліся ў аснову ў тым ліку літаратурных, мастацкіх твораў, гістарычных прац. На якіх, у сваю чаргу, выхоўваліся новыя пакаленні патрыётаў, якія пасля, ужо ў належны гістарычны момант, дасягнулі таго, чаго не змаглі дабіцца продкі. Падобны маральны чыннік ніяк нельга недаацэньваць.

Але чаму б тым продкам самім было не пачакаць таго належнага гістарычнага моманту, захаваўшы тым самым жыцці людзей, не ламаючы іх лёсы і не ствараючы лішніх цяжкасцяў для існавання народа? Ці не праявілі яны злачынную неабачлівасць, выступаючы супраць магутнай імперыі ў неспрыяльны момант без усялякіх шанцаў на перамогу?

На самай справе, так лёгка гаварыць і ацэньваць пастфактум, калі максімальна праясняецца ўся дыспазіцыя: і ўласныя магчымасці, і сілы ды намеры праціўніка, і настроі ды памер супярэчнасцяў у сваім ды процілеглым лагерах, і пазіцыя знешніх чыннікаў, ды і ўвогуле самі тэндэнцыі развіцця чалавечага грамадства і на мясцовым, і на глабальным узроўні. Гэта сёння мы ведаем, што паўстанні тыя былі не толькі зусім слаба арганізаваныя, але да таго ж у тых умовах не склалася ні ўнутраных, ні знешніх фактараў, якія маглі б прывесці да іх перамогі. Бо перад намі як на далоні не толькі вынікі канкрэтных паўстанняў, але і панарама таго, што адбывалася праз гады, дзесяцігоддзі ці нават стагоддзі пасля іх. А тыя людзі, якія тады падымаліся на паўстанні, будучыні, натуральна, не ведалі, перад іх вачыма былі толькі мінулае і сучаснасць. Зыходзячы з гэтага і прымаліся рашэнні. 

А нейкія, хоць бы мінімальныя шанцы — яны ж ёсць заўсёды. Часам вырашальнае ўздзеянне на зыход барацьбы аказваюць не толькі аб’ектыўныя фактары, але таксама і дапушчаныя ў ходзе яе тым ці іншым бокам памылкі і пралікі. Ды і ўвогуле шмат чаго можа залежаць ад нечаканага збегу абставін, прылёту «чорнага лебедзя». Гісторыя — гэта ніколі не шахматная партыя, пры якой усе фігуры маюць дакладна акрэсленыя магчымасці хадоў, па-за якія не могуць выходзіць, а таму ўсё можна пралічыць на шмат хадоў наперад. Як бы ты да нечага ні падрыхтаваўся — заўсёды ёсць месца нечаканасці. 

Без Статута і Уніі

Для Беларусі самымі буйнымі стратамі пасля задушэння паўстання 1830—1831 гадоў сталі, акрамя закрыцця Віленскага ўніверсітэта, адмена дзеяння Статута Вялікага Княства Літоўскага з пераходам цалкам на агульнарасійскае заканадаўства і ліквідацыя ў 1839 годзе Берасцейскай царкоўнай уніі. 

І адно, і другое моцна паўплывала на стан грамадскага жыцця ў краі. Вядома, што асобнае заканадаўства — моцны чыннік адметнасці тэрыторыі. Нездарма ж і пры сучасных паглыбленнях міждзяржаўнай інтэграцыі найперш вядзецца гаворка пра ўніфікацыю ці гарманізацыю нарматыўных актаў. 

Што тычыцца царкоўнай уніі, то сама па сабе яе наяўнасць таксама вызначала адметнасць краю, вылучала беларусаў-уніятаў як сярод палякаў-каталікоў, так і сярод рускіх-праваслаўных.

Праўда, да XIX стагоддзя ўсходні абрад грэка-каталіцтва зазнаў вялікі ўплыў з боку абраду лацінскага, і ўвогуле ў ім былі заўважныя паланізацыйныя тэндэнцыі. Але ў той жа час у параўнанні з іншымі канфесіямі тут было ўсё ж найбольш беларускіх элементаў, што і не дзіўна, улічваючы тое, што пераважная большасць вернікаў-уніятаў былі беларускамоўнымі сялянамі. А таму можна было б спадзявацца, што калі б унія тады ацалела, то ў будучыні яе роля ў нацыятворчых працэсах магла б быць параўнальнай з той, якую яна адыграла ва ўкраінскай Галіччыне.

Невыпадкова прафесары Віленскага ўніверсітэта 1820-х гадоў, якіх некаторыя даследчыкі схільныя лічыць нават пачынальнікамі беларускай ідэі, такія як Міхал Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Ігнат Анацэвіч, Платон Сасноўскі і Язэп Ярашэвіч, былі «паповічамі» — сынамі ўніяцкіх святароў.

Праўда, не факт, што калі б паўстання 1830—1831 гадоў не было, то ліквідацыя уніі не адбылася б. Такія планы ў расійскіх уладаў былі і перад паўстаннем, бо да ўніяцтва яны заўсёды ставіліся нецярпіма. Праект аб’яднання ўніятаў з праваслаўнымі быў складзены яшчэ ў 1827 годзе. Але калі б працэс зацягнуўся, то гэта было б зрабіць ужо куды цяжэй. Пра тое сведчыць прыклад усходніх раёнаў Царства Польскага, дзе аб’яднанне ўніятаў з праваслаўнымі наважыліся правесці толькі ў 1875 годзе. Калі яшчэ менш за 40 гадоў да таго на вялікай тэрыторыі ўсё прайшло больш-менш гладка, то ў 1870-я ўжо каса шмат дзе находзіла на камень. Сяляне актыўна супраціўляліся, адмаўляліся прымаць праваслаўных святароў, байкатавалі праваслаўныя цэрквы, а шмат з іх у знак пратэсту перайшлі ў рыма-каталіцтва, спачатку фактычна, а пасля і фармальна.

Бунтары і «згоднікі»

Народы Усходняй і Цэнтральнай Еўропы, паняволеныя ў межах Расійскай і Аўстрыйскай (пасля Аўстра-Венгерскай) імперый, у XIX стагоддзі амаль усе сутыкаліся з выбарам — паўставаць ці не паўставаць супраць сваіх мучыцеляў і прыгнятальнікаў. І развязвалі гэтую дылему па-рознаму.

Расійскай імперыі ўсё XIX стагоддзе ўдалося ўтрымаць у лаяльнасці сабе фінаў, эстонцаў і латышоў — буйных антырасійскіх выступленняў на іх землях не адзначалася. Фіны да пары задавольваліся сваім найбольшым ва ўсёй імперыі ўзроўнем аўтаноміі ў выглядзе Вялікага Княства Фінляндскага, а латышы і эстонцы ў якасці галоўных сваіх ворагаў і супернікаў бачылі тады не Расію, а мясцовыя нямецкамоўныя эліты, якія панавалі тут яшчэ з часоў крыжацкіх ордэнаў.

Народы, якія ўваходзілі ў склад Аўстрыйскай імперыі, перажылі нацыянальны ўздым падчас «Вясны народаў» 1848—1849 гадоў. Тады па ўсёй імперыі пракацілася хваля паўстанняў, якія ў гістарыяграфіі часта называюцца рэвалюцыямі: у Венгрыі, Чэхіі, Славакіі, Галіцыі (населенай палякамі і ўкраінцамі), Паўночнай Італіі, Харватыі, Трансільваніі (населенай венграмі і румынамі), Ваяводзіне (населенай перадусім венграмі і сербамі), Далмацыі, Славеніі.

У кожным з гэтых рэгіёнаў рэвалюцыі мелі лакальныя асаблівасці, залежныя ад мясцовых умоў і складвання міжнацыянальных адносін. Адныя народы, галоўнай праблемай для якіх была германізацыя (венгры, чэхі, славенцы), выступалі супраць Вены і скіроўвалі свае патрабаванні аб пашырэнні ўласных правоў непасрэдна да яе. Тыя ж, якія падвяргаліся жорсткай мадзьярызацыі, галоўнага ворага бачылі ў Венгрыі і змагаліся перадусім супраць яе (славакі, харваты, румыны, сербы). На гэтых супярэчнасцях гуляў імперскі цэнтр, выкарыстоўваючы іх на сваю карысць. Так, харваты на чале з банам Ёсіпам Елачычам узялі актыўны ўдзел у задушэнні Венгерскай рэвалюцыі ў абмен на абяцанне вывесці Харватыю з-пад венгерскай улады. 

Урэшце ўсе рэвалюцыі Вене ўдалося, хоць і з цяжкасцю ды з дапамогай Расіі, якая ўвяла войскі ў Венгрыю, задушыць. Але імперыя ўжо не магла быць ранейшай. Праз амаль 20 гадоў, у 1867 годзе, імператар Франц Іосіф І мусіў пагадзіцца з ператварэннем Аўстрыйскай імперыі ў Аўстра-Венгерскую. У складзе венгерскай яе часткі пэўную аўтаномію мела Каралеўства Харватыя і Славонія. Чэхі, якія ўвайшлі ў аўстрыйскую частку, часам ставілі пытанне, каб ім у складзе імперыі далі такі ж статус, як Аўстрыі і Венгрыі, але дабіцца гэтага не здолелі. У цэлым жа Аўстра-Венгрыя канчаткова ператварылася ў «шматковую імперыю», дзе ўсе шматлікія народы, хоць і былі, як правіла, незадаволеныя адзін адным, а некаторыя падвяргаліся і яўнаму ціску ды дыскрымінацыі (як, напрыклад, славакі ад венграў), усё ж мелі магчымасць сяк-так абараняць свае інтарэсы праз парламенцкія працэдуры і органы мясцовага самакіравання. 

Буйных нацыянальных паўстанняў да канца існавання Аўстра-Венгрыі ўдавалася пазбегнуць, але калі ў 1918 годзе, пасля прайгранай Першай сусветнай вайны, імперыя апынулася ў сітуацыі вострага крызісу, усе народы з яе разбегліся, стварыўшы ці незалежныя, ці федэратыўныя (Чэхаславакія, Югаславія) дзяржавы або злучыўшыся са сваімі супляменнікамі з іншых дзяржаў (палякі, румыны, італьянцы). 

У цэлым жа асаблівай залежнасці нацыянальнага лёсу ад таго, што хтосьці паўставаў, а нехта вырашаў пытанні з імперскім цэнтрам кампрамісна, не заўважаецца. Калі пасля Першай сусветнай вайны для народаў прабіў адпаведны час, то ўсё залежала не ад іх подзвігаў у мінулым, а ад здольнасці рашуча дзейнічаць і мець падтрымку ў грамадстве тут і цяпер.

Быць «на правільным баку»

Праўда, немалаважна яшчэ пры гэтым знаходзіцца і «на правільным баку гісторыі», увасабляць сваім рухам найбольш адпаведныя эпосе трэнды ў развіцці грамадства. Паўстанні XIX стагоддзя ў Польшчы, Беларусі і Літве ўпісваліся ў іх не да канца. Яны былі паводле свайго характару пераважна шляхецкія — асабліва паўстанне 1830—1831-га, — і ў іх ідэалогіі значна адчувалася туга па старой Рэчы Паспалітай, гістарычны час якой ужо мінуў.

Развіццё капіталізму тады ва ўсёй Еўропе няўхільна руйнавала колішнія саслоўныя перагародкі на падставе паходжання, на палітычную арэну выходзіла і актыўна патрабавала сабе правоў на паўнавартасны ўдзел у жыцці грамадства буржуазія, абуджаліся сялянства і нованароджаны пралетарыят. Мадэрныя нацыі, якія акурат тады пачалі ў нашым рэгіёне фармавацца, мусілі аб’ядноўваць усе катэгорыі грамадства на падставе ўсведамлення імі агульных, панадсаслоўных і панадкласавых інтарэсаў. Што давала б і паўстанням больш шырокую сацыяльную базу. 

Але і падчас першага, і падчас другога паўстанняў такая сітуацыя яшчэ не склалася, удзел у іх іншых сацыяльных груп, па-за шляхтай, быў абмежаваны. Толькі пасля паразы паўстанняў гэта было нарэшце цалкам усвядомлена і ў польскім грамадстве набыла папулярнасць канцэпцыя «арганічнай працы» — дзейнасці на карысць эканамічнага і культурнага развіцця свайго краю, усіх сацыяльных груп грамадства.

Аднак на землях па-за этнічнай Польшчай гэта набывала іншае вымярэнне. У Беларусі розніца паміж грамадскімі элітамі і большасцю сялянства была не толькі саслоўная, але і моўная ці канфесійная, а часта і тая, і другая. Што выклікала натуральныя антаганізмы і рабіла практычна немагчымым фармаванне на тэрыторыі ўсёй былой Рэчы Паспалітай адзінай мадэрнай нацыі. Шляхі непазбежна мусілі разысціся, і пытанне было толькі ў тым, наколькі далёка. 

Гістарычная запозненасць

У беларусаў не можа быць дакладна такога ж стаўлення да падзей паўстанняў XIX стагоддзя, як у палякаў. Бо мы, натуральна, разглядаем іх перадусім пад іншай прызмай: як гэта ўплывала на гістарычны лёс не польскага народа, а беларускага. Нас, вядома, найперш цікавіць і хвалюе тое, наколькі паўстанні, якія сталі важнай складовай часткай не толькі польскай, але і нашай гісторыі, паспрыялі аб’ектыўнаму гістарычнаму працэсу фармавання беларускай нацыі, а наколькі яму зашкодзілі.

Адна з галоўных праблем беларускага руху, якая не дала яму шырока разгарнуцца і прывяла да таго, што ён заўсёды быў найслабейшым і найменш уплывовым ва ўсім нашым рэгіёне, была яго гістарычная запозненасць. Паводле вядомага чэшскага гісторыка Міраслава Гроха, кожны паспяховы нацыянальны рух мусіць прайсці ў сваім развіцці тры важныя фазы.

1) Фаза «А», калі ў часткі мясцовых інтэлектуалаў з’яўляецца вялікая цікавасць да жыцця свайго народа, прытым не толькі і не столькі яго эліты, але і ніжэйшых грамадскіх пластоў, перадусім сялянства. Гэтыя інтэлектуалы пачынаюць глыбока даследаваць мову і культуру народа, ствараць адпаведную літаратуру, але пакуль што не вылучаючы палітычных патрабаванняў.

2) Фаза «B», калі частка інтэлектуалаў, не абмяжоўваючыся асабістым вывучэннем гісторыі, мовы і культуры народа ды іх развіццём, пачынае сярод гэтага народа нацыянальную агітацыю. Яны пачынаюць даводзіць людзям, паступова пашыраючы аўдыторыю, што іх родная мова і культура, якія дагэтуль знаходзіліся ў падпарадкаваным, «нізкім» стане, на самай справе не горшыя за іншыя, што імі трэба ганарыцца, а не саромецца іх, і ўвогуле гэты народ, адметны ад іншых, мае права сам вырашаць уласны лёс.

3) Фаза «С», калі народныя рухі атрымліваюць масавую падтрымку, у іх з’яўляюцца палітычныя патрабаванні і мэты, у тым ліку і адносна ўласнай суверэннай дзяржаўнасці.

У беларусаў фаза «А» пачалася прыкладна ў адзін час з іншымі народамі. Пачынаючы з мяжы XVIII—XIX стагоддзя ў інтэлектуалаў родам з нашых этнічных земляў можна заўважыць элементы відавочнай зацікаўленасці мовай і культурай мясцовага сялянства, самабытнай гісторыяй гэтага краю. Але ў выніку працэс гэты зацягнуўся аж на цэлае стагоддзе, і ў фазу «B», калі нарэшце пачалася заўважная і паслядоўная нацыянальная агітацыя, беларусы здолелі перайсці толькі на мяжы XIX і XX стагоддзяў. Усе суседзі прыйшлі да гэтага куды раней і да таго часу былі ўжо значна наперадзе, што са скрухай прызнавалі ў сваёй публіцыстыцы і самі нашы пачынальнікі.

Пераход жа ў фазу «C» давялося рабіць ужо неўзабаве, пад уплывам бурапенных рэвалюцыйных і ваенных падзей, не паспеўшы закласці пад гэта грунтоўны папярэдні падмурак. Таму і ў прынцыпе правільныя словы ды дзеянні, якія рабіліся пад уплывам аналагічных суседскіх, як, напрыклад, абвяшчэнне БНР у 1918 годзе, нярэдка павісалі ў паветры і заставаліся больш дэкларатыўна-сімвалічнымі, чым рэальнымі — бо для іх увасаблення ў рэальнае жыццё (ці хоць бы сапраўды пераканаўчых спроб гэта зрабіць) яўна бракавала хоць колькі-небудзь масавай падтрымкі ідэі з боку грамадства. 

Чаплялася, але з месца не краналася

І вось тут узнікае лагічнае пытанне: а ці не было першапрычынай такога гістарычнага спазнення беларускага руху тое, што ягоныя патэнцыйныя сілы абяскроўліваліся пасля разгрому «польскіх» паўстанняў і іншых формаў пратэснай актыўнасці? Бо падчас пасляпаўстанцкай рэакцыі пад разгром у нас патрапілі сярод іншага і такія інстытуты, якія ў іншых народаў сталі кузнямі для гадавання нацыянальных кадраў.

Так, пасля паўстання 1830—1831 гадоў быў закрыты Віленскі ўніверсітэт, а пасля паўстання 1863—1864 гадоў — Горы-Горацкі земляробчы інстытут. На тэрыторыі беларуска-літоўскага краю пасля таго аж да самага канца Расійскай імперыі не засталося вышэйшых навучальных устаноў. Калі латышская ці эстонская таленавітая моладзь магла паступаць у Дэрпцкі ўніверсітэт, украінская — у Кіеўскі, Харкаўскі ці Новарасійскі (у Адэсе), то беларусы і літоўцы па высокую навуку мусілі кіравацца за межы свайго краю. Нельга сказаць, што гэта рабіла зусім немагчымымі іх прыход да нацыянальнай ідэі і наступную працу дзеля свайго народа — але ўсё ж значна гэта абцяжарвала і адкладала ў часе.

Не кажучы ўжо пра тое, што многія дзеячы, якія цікавіліся беларускай мовай і культурай, у выніку ўдзелу ў паўстанні заўчасна гінулі ці мусілі назаўсёды або на працяглы час пакідаць край, выпраўляючыся ў далёкую сібірскую ссылку ці ў эміграцыю на Захад. Дзе жылі ўжо іншымі праблемамі. Ці не прыйшла б з часам гераіня паўстання 1830-1831 гадоў Эмілія Плятэр, якая моцна цікавілася беларускай народнай культурай, да беларускай нацыянальнай ідэі, каб не загінула маладой? Ці не сфармуляваў бы Кастусь Каліноўскі гэтую ідэю, не стаў «бацькам нацыі», калі б яго не павесілі на віленскім Лукішскім пляцы ў сакавіку 1864- га? І ці не было б з таго больш карысці? Адказы на гэтыя пытанні — толькі гіпатэтычныя.

Павялічыць

А ў рэальнасці супольна перажываныя нягоды ўмацоўвалі ў нашай шляхты і да таго моцнае пачуцце еднасці са сваімі братамі па няшчасці з этнічнай Польшчы. У іх былі супольны клопат, супольныя героі і пакутнікі, супольныя міфы і легенды, супольныя мары і спадзяванні.

Гэта, вядома, не выключала адчування рэгіянальнай адметнасці і цікаўнасці да народнай культуры, якая на гэтых землях была беларускай. Прыгадаем хоць бы Аляксандра Рыпінскага, які ў 1839 годзе ў парыжскай эміграцыі прачытаў публічную лекцыю «Беларусь. Колькі слоў пра паэзію простага люду гэтае нашае польскае правінцыі, пра ягоную музыку, спевы, танцы, etc.», якую пасля выдаў кніжкай. Ці Яна Чачота, які актыўна збіраў і публікаваў беларускі фальклор і сам пісаў вершы на беларускай мове. Ці Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, пяру якога належыць нямала літаратурных твораў, цалкам ці часткова напісаных па-беларуску. Ці «вясковага лірніка» Уладзіслава Сыракомлю і «вешча» Адама Міцкевіча, уся творчасць якіх прасякнутая беларускімі матывамі. Такіх імёнаў можна назваць нямала.

Але вось перайсці рысу, пасля якой адкрыта заявіць, што беларусы — асобны народ і ад рускіх, і ад палякаў і «мова нашая ёсць такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая», ніхто доўгі час не асмельваўся.

Беларуская адметнасць успрымалася хутчэй як натуральны бар’ер на шляху русіфікацыі мясцовых сялян і як зарука захавання гэтай тэрыторыі ў польскай культурнай арбіце, але не як самастойная каштоўнасць. Нават той жа Дунін-Марцінкевіч, які сёння лічыцца першым класікам новай беларускай літаратуры, трымаючы разам з дачкой у канцы 1870- х гадоў патаемную хатнюю школку для навучання дзяцей, беларускай ідэі праз яе, паводле пазнейшага сведчання аднаго з вучняў, будучага пісьменніка-«нашаніўца» Ядвігіна Ш. (Антона Лявіцкага), ніяк не праводзіў: 

«Вучылі нас там па-расейску, па-польску, па-французску, вучылі розных навук, але ані гісторыі Беларусі, ані нават беларускай мовы мы не чулі… Мо гэтага нашы бацькі не вымагалі, мо нават не хацелі, але ўсё ж ткі ў дзіцячай памяці (а былі між нас і ладныя падросткі), як на мяккім воску, пясняр беларускі павінен быў сваю пячатку выціснуць. Марцінкевіч гэтага не зрабіў. Мы нават яго твораў не ўмелі…

Умеў нябожчык заахвочваць нас да навукі, умеў строіць жарты, быў для нас вельмі добрым; любілі і шанавалі яго акалічныя сяляне і суседзі, але з пісаннем сваім, з думкамі сваімі ад усіх запіраўся ў каморку! І хоць каваў ён там беларускую жывую мову, хоць ён першы паказаў, што мова гэтая не цяжкая, не тапорная, за якую яе ўважалі, а гладкая, гібкая, пявучая, лірычная, багатая ў словы і звароты, каторых хватае выказаць нават такія чароўныя творы, як Міцкевіча; хоць ён першы сеяў зярняты, усходу каторых, бадай, ці спадзяваўся сам, — але ў штодзённым сваім жыцці не меў адвагі заявіць сябе шчырым беларусам, не меў адвагі беларускую ідэю прыпасаваць да жыцця і дзеля таго не мог пацягнуць за сабой большага гуртка блізкіх сабе людзей, не змог нават знайсці наследнікаў сваёй ідэі; і хоць справу беларускага адраджэння зачапіў, але з месца яе не скрануў».

Фактычна толькі ў прадмове да зборніка «Дудка беларуская», якая выйшла ў 1891 годзе, яе аўтар Францішак Багушэвіч — дарэчы, былы паўстанец 1863- га — адназначна заявіў, што «наша мова для нас святая, бо яна нам ад Бога даная, як і другім добрым людцам, і гаворым жа мы ёю шмат і добрага, але так ужо мы самі пусцілі яе на здзек, не раўнуючы, як і паны вялікія ахотней гавораць па-французску, як па-свойму».

І што «можа, хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, яна, гдзе наша мова жывець: яна ад Вільні да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак…». Гэтыя словы моцна кранулі сэрцы маладых беларусаў і заахвоцілі іх да працы на нацыянальнай ніве. Хіба што толькі з гэтага часу і можна казаць пра паўнавартасны і канчатковы пераход беларускага руху да фазы «B» па Гроху. Вельмі позна, у суседзяў гэта адбылося прынамсі на пакаленне раней.

«Мяккая беларусізацыя», якая не адбылася

Усё сказанае вышэй тычылася перадусім уплыву паўстанняў на актыўнасць у беларускім кірунку прадстаўнікоў мясцовай эліты, найчасцей з паланізаванай шляхты, паводле веравызнання рыма-каталікоў. Менавіта гэтая катэгорыя грамадства стала асноўным рухавіком абодвух паўстанняў на нашых землях. І перадусім з гэтых асяродкаў, як мы ведаем, у канцы XIX і пачатку XX стагоддзя паходзілі тыя людзі, якія запусцілі арганізаваны беларускі рух. 

Але ёсць тут таксама і іншы, не менш важны аспект. Рэч у тым, што з другой паловы 1850-х, пасля чарговай змены на расійскім імператарскім троне, калі да ўлады ў Пецярбургу прыйшоў больш ліберальны Аляксандр II, у краіне распачаліся так званыя Вялікія рэформы. І ў іх рамках сярод іншага Міністэрства народнай асветы на чале з Аляксандрам Галаўніным сур’ёзна задумалася над тым, каб у народных школах на заходніх землях імперыі ўвесці ў якасці дапаможнай мовы мясцовыя гаворкі. Натуральна, маючы на мэце не фармаванне асобных беларускай і ўкраінскай нацый, а палягчэнне праз гэта «дэпаланізацыі» і «абрусення» краю.

І гэта быў не толькі намер, рабіліся і канкрэтныя практычныя крокі. Так, 1 снежня 1862 года былі ўхваленыя цэнзураю і пасля таго надрукаваныя «Рассказы на белорусском наречии», якія мусілі выконваць у народных школах ролю своеасаблівага падручніка, кнігі для чытання. У гэтай невялічкай кніжачцы было змешчана 5 апавяданняў на розных беларускіх гаворках, пачынаючы ад цэнтральнабеларускай і канчаючы заходнепалескай.

Акурат у студзені 1863 года, калі пачалося паўстанне, гэтае выданне было зацверджана для выкарыстання ў школах. Але ў 1864-м, калі паўстанне было задушана і ў краі шалела мураўёўская рэакцыя, ад ідэі выкарыстання ў навучанні мясцовых гаворак адмовіліся і больш да гэтага не вярталіся, быў узяты цвёрды курс на класічную русіфікацыю, з выкарыстаннем толькі «велікарускай» мовы. «Рассказы на белорусском наречии», аўтарства якіх дагэтуль дакладна не ўстаноўлена, засталіся толькі гістарычным помнікам.

Менавіта яны, дарэчы, тая кніжка, якую знайшлі расійскія пагранічнікі ў корабе кніганошы ў аднайменным апавяданні Уладзіміра Караткевіча. Апавяданне «Чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію?», якое абмяркоўваюць паручнік Фердзі Вольке і прапаршчык Алег Буткевіч, — акурат адсюль.

Вядома таксама, што адначасова з гэтай чытанкай-падручнікам было задумана выданне праўладнага часопіса для сялян на беларускай мове пад назвай «Друг народа», на які было ўжо нават у пачатку 1863 года выдзелена асігнаванне. Але справа зноў-такі не зрушылася з мёртвага пункта, бо пачалося паўстанне. 

Верагодна, калі б гэтым намерам удалося тады здзейсніцца і сялянскія дзеці хоць крыху павучыліся па беларускамоўных чытанках, а іх бацькі бачылі, што іхная родная гаворка можа ўжывацца не толькі ў гутарках простых людзей, але і на пісьме, то і разуменне таго, што «мова нашая ёсць такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая», прыйшло б куды раней. А тады гісторыя магла б павярнуцца іначай, і да часоў, калі пасля Першай сусветнай вайны руйнаваліся імперыі і ў нашай частцы Еўропы ствараліся новыя нацыянальныя дзяржавы, мы падышлі б куды больш моцнымі і ўпэўненымі, чым гэта было ў рэальнасці.

Зрэшты, не факт, што такая ліберальная палітыка ў адукацыйнай сферы і так пратрымалася б доўга, у яе таксама былі ўплывовыя праціўнікі. Якія скарысталіся паўстаннем 1863 года ў тым ліку і для таго, каб нанесці ўдар па ўжо ў той час дастаткова жвавым і заўважным украінскім руху. Нягледзячы на тое, што Украіна не была ахоплена паўстанцкімі настроямі, у ліпені 1863-га міністрам унутраных спраў Пятром Валуевым быў выдадзены цыркуляр, якім забаранялася публікацыя кніг на «маларасійскай», то-бок украінскай, мове, за выключэннем мастацкай літаратуры. А ў 1876 годзе Аляксандрам II быў выдадзены сумна вядомы Эмскі ўказ, якім фактычна ставілася па-за законам любая ўкраінская актыўнасць. Можна меркаваць, што аналагічныя акты прымаліся б і супраць беларускага руху, як толькі б расійскія ўлады пабачылі ў ім такую ж патэнцыйную небяспеку. Але на практыцы ён да самага пачатку XX стагоддзя надта сур’ёзнай праблемай так і не стаў.

Усё складана

Адназначнага адказу на пастаўленае ў загалоўку пытанне не будзе. Наўрад ці яго ўвогуле магчыма даць. Бо гістарычныя наступствы ад прынятых ці не прынятых у пэўны час рашэнняў бываюць зусім непрадказальнымі. Тое, што ў адных абставінах можа спрацаваць на дабро, у іншых спрацоўвае на зло, і наадварот. Ніхто не можа дакладна прадказаць будучыню ва ўсіх яе нюансах, а тое, што цудоўна працавала ў мінулым, у новай сітуацыі можа быць зусім нядзейсным. Канчаткова ўсё расстаўляецца на свае месцы праз значную адлегласць часу, ды і тое не да канца і з агаворкамі.

Гістарычны працэс напоўнены самымі рознымі паваротамі, і ўсе народы без выключэння ў ходзе яго перажывалі розныя выпрабаванні. Якія для сучаснікаў былі карай з нябёсаў — нездарма ж кажуць «не дай Бог жыць у эпоху перамен», — і многім здаваліся «непатрэбшчынай», але для іх нашчадкаў пасля рабіліся прадметам гонару і крыніцай натхнення. А выкінь памяць пра тыя падзеі з падмурку нацыянальнай ідэі — то, здаецца, і ўвесь будынак абрынецца, не застанецца чым і ганарыцца.

Як станоўчыя постаці могуць адначасова ўваходзіць у гісторыю і бунтары, і лаялісты. А іх ацэнка будучымі пакаленнямі залежыць не толькі ад вынікаў дзейнасці, але і ад яе матывацыі.

• 32
• 0
• 2
• 1
• 1
• 1
• 0
• 3