Культура22

Хмель у Беларусі вырошчвае адна сям'я. Тата адрадзіў, нашчадкі працягваюць

Беларусі варта развіць уласнае хмеляводства, мяркуе доктар гісторыі Алесь Белы.

Цэх перапрацоўкі хмелю ААТ «Бізон». Фота Pivo.by

Шлюбны саюз Соладу і Хмелю

Самай старой песняй у нашых суседзяў-палякаў лічыцца вясельная песня пра хмель:

Oj, chmielu, chmielu, ty bujne ziele,
Nie będzie bez cię żadne wesele,
Oj, chmielu, oj, niebożę,
To na dół, to ku górze,
Chmielu niebożę!

Беларусу гэтая песня зразумелая без перакладу. А гісторыкі польскай мовы лічаць, што ёй больш за 1000 гадоў. Значыць, ужо тады хмель быў для славян адным з найбольш важных сімвалаў іх Сусвету. 

У нашым фальклоры падобных песень таксама нямала. І яны таксама пераважна вясельныя. Як, напрыклад, вось гэтая:

Цяпер буду жаніціся: 
Хмель на тычынку ўжо павіўся, 
Ячмень на ніўцы ўжо наліўся, 
Дачушка ў мамкі нагулялася, 
А мне, маладому, спадабалася.

А вось як народная песня высмейвала нежанатага хлопца (або маладога на вяселлі), параўноўваючы яго з няўдалым піваварам:

А хто ж у нас нежанаты ходзiць? 
Сямёнка ў нас нежанаты ходзiць: 
Ён браў хмялёк у святы дзянёк, 
Саладзiў солад на пярэклеце, 
Мыў катлы на сiнiм моры, 
Сушыў бочкi на сонейку. 
Доля яго няшчасная: 
Козы, оўцы хмель паелi, 
Куры, гусi солад падзяўблi…

І справа тут не толькі ў тым, што піва было абавязковым атрыбутам вясельнага застолля.

Здаецца, сам працэс піваварства сімвалічна супастаўляўся з вяселлем, са шлюбам, са святым саюзам двух супрацьлеглых і канкурэнтных, але ўзаемна неабходных пачаткаў — Соладу і Хмелю. Солад (і само збожжа, піва наогул, піўная бочка) у народным фальклоры і традыцыйнай вобразнасці выступае ўвасабленнем жаночага — cалодкага! — пачатку і ў піве, і ў жыцці наогул. Ну, а хмель — пачатак мужчынскі.

Строга кажучы, у піваварстве можна было б абысціся і адным соладам — таксама было б піва. Саладкавае, як назойлівая матчына ласка… але ўсё роўна яно п’яніла б, насычала і здавальняла смагу. Але ўсё ж такі ў ім чагосьці б бракавала… Як кажуць: «Д’ябал солад саладзіў, ды бабе не дагадзіў…» 

Урэшце чалавек здагадаўся, што ў піве бракуе горычы. А таксама, як высветлілі нашмат пазней, антыбактэрыяльнай устойлівасці — хоць, магчыма, продкі інтуітыўна здагадваліся і пра гэта, толькі не ўмелі выказаць навукова.

І сёння большасць гатункаў піва немагчымая без хмелю. Які чыста па-мужчынску ўвесь час кудысьці лезе і чапляецца. Чулі, напрыклад, такую прымаўку: «Каб на хмель не мароз, дык бы тын перарос»?

Славянскі прыярытэт

Агульным стандартам дадаванне хмелю ў піва ў Еўропе стала не адразу. Доўгі час у розных краінах і рэгіёнах у якасці араматызатараў (і часткова антыбактэрыяльных сродкаў) ужывалі самыя розныя, часта «сакрэтныя» зёлкі. Нават у гісторыі беларускага піваварства вядомыя ў якасці альтэрнатывы хмелю багун, ядловец, гваздзікі, мацярдушка, аер, «бабкі» (лаўровае лісце) — праўда, хоць колькі масавымі яны ніколі не былі. 

Збор хмелю ў 1950-я гады ў былой вёсцы Астравы (цяпер у складзе аграгарадка Міханавічы) Мінскага раёна. Фота паходзіць з сямейнага архіва вядомага беларускага мастацтвазнаўцы Сяргея Харэўскага, дзед якога, Аркадзь Паўлавіч Баркоўскі, пасля вайны быў галоўным хмеляводам Мінскага раёна, кантралюючы якасць сыравіны і паставак на піўзавод «Беларусь» (цяперашняя «Аліварыя»). На хмелевых плантацыях працавалі і абедзве бабулі Харэўскага, Гэлена Сымонаўна Баркоўская і Настасся Кірылаўна Харэўская.

Стандартным кампанентам піва ў Германіі хмель зрабіўся да ХІІ стагоддзя, у Нідэрландах — да ХІІІ-га, а ў Англіі — толькі ў XVI-м. Галоўнай прычынай, чаму Reinheitsgebot 1516 года, баварскі закон аб чысціні піва, надаў манаполію менавіта хмелю, быў банальны пратэкцыянізм: баварскія герцагі клапаціліся, каб іншаземныя зёлкі не стваралі канкурэнцыі прадукцыі тутэйшых хмельнікаў.

Але ў славян яшчэ за шмат стагоддзяў да гэтага склаўся стандарт абавязковага дадавання хмелю і ў піва, і ў пітны мёд.

Паводле адной з гіпотэз, менавіта славяне першымі здагадаліся выкарыстаць хмель у піваварстве, а германцы навучыліся гэтаму ўжо ў нашых продкаў.

Прысмак, які надаюць піву шышкі расліны Humulus lupulus, урэшце зліўся ў масавай свядомасці з дурманам любога алкаголю. Бо іншых алкагольных напояў доўгі час проста не ведалі. Віно прыйшло з хрысціянствам, але піла яго асноўная маса нашых продкаў толькі на прычасце і не ў той колькасці, каб алкаголь закружыў галаву. А гарэлка стала адносна даступнай толькі ў XVІI стагоддзі. Вось адкуль само тое слова — «захмялець». Хмель успрымаўся не толькі як сімвал мужчынскага пачатку, але і як носьбіт алкагольнага эфекту ва ўсіх вядомых напоях.

Росквіт літоўскіх хмельнікаў

З XVI стагоддзя, калі пачаўся імклівы рост бровараў у Польшчы і свайго хмелю там пачынае не ставаць, вырошчванне гэтай працаёмкай і патрабавальнай культуры ў ВКЛ зрабілася прыкметнай і прыбытковай галіной эканомікі. Прывілеі на зямельныя наданні феадалам пачатку XVI стагоддзя нязменна згадваюць: «і са ўсімі іх землямі пашнымі і бортнымі і з сенажацямі, і з лясы, і з дубровамі, і з хмельнікі, і з бары, і з ловы звярынымі і пташымі…». 

Уборка хмелю. Гравюра з нямецкага выдання 1889 года. Фота Allegro.by

Літоўская метрыка зафіксавала адзін цікавы скандал: у 1508 годзе смаленскі манастыр Святой Тройцы скардзіўся вялікаму князю Жыгімонту Старому, што ягоныя ўраднікі не выдаюць манахам традыцыйную штогадовую мерку хмелю з гаспадарскага скарбу, як было заведзена з часоў яго брата Аляксандра. Жыгімонт загадаў аднавіць справядлівасць. 

У часы, калі па ўсёй Еўропе пракацілася хваля «рэвалюцыі цэнаў», гандаль хмелем у ВКЛ пачаў быў засяроджвацца ў руках гарадскога купецтва. Але магнаты, тагачасныя наменклатурныя алігархі, хуценька апамяталіся і прыбралі гэтую галіну эканомікі, як зрэшты і іншыя, да сваіх рук, выцесніўшы з яе заможных гараджан. Устава 1522 года, якая забараніла віленскім мяшчанам гандаль хмелем, была толькі адным звяном у ланцугу эканамічных рэпрэсій супраць зародкаў нацыянальнай буржуазіі, якая ў выніку так і не аформілася як клас.

Большая частка хмельнікаў месцілася на захадзе Беларусі, дакладней кажучы — у гістарычнай Літве.

У 1605 годзе толькі праз Гарадзенскую мытню прайшло «343 камені, 35 вантухоў і 61 з паловай вазы» хмелю. Калі ў 1561 годзе ВКЛ уcтупіла ў Інфлянцкую вайну, мытны збор за вываз хмелю, усталяваны ў памеры «ад каменю хмелю два грошы», зрабіўся адной з важных крыніц папаўнення дзяржаўнага скарбу. Трэці Літоўскі Статут прадугледжваў досыць сур’ёзную адказнасць за пашкоджанне хмельнікаў: «Хто бы каму хмелішчы падраў або парубаў… таковы маець гвалту плаціці дванадцаць рублей грошай. А еслі бы дзерава не пасек, толькі хмель падраў, то маець тры рублі грошай заплаціці».

«Чаромхi, пасплятаныя вянкамi хмелю»

Большая частка хмелю тады, відаць, расла ў бяскрайніх лясах Беларусі і Літвы ў дзікім або напаўдзікім стане. Пры тагачасных шчыльнасці насельніцтва і стане эканомікі хапала і гэтага. Нават яшчэ ў ХІХ стагоддзі, калі хмель ужо пераважна культываваўся, не было праблемай хутка знайсці яго побач у лесе. Як піша Адам Міцкевіч у паэме «Пан Тадэвуш»:

А ў той жа час ля iх ва ўсёй красе бясконцай
Лiтоўскiя лясы шумелi ў бляску сонца.
Чаромхi, пасплятаныя вянкамi хмелю,
Рабiны, што румянцам маладым гарэлi.

(Пераклад Пятра Бітэля)

Хмель звычайны (Húmulus lúpulus) — від травяністых шматгадовых раслін роду Хмель сямейства каноплевых. Шматгадовая ліяна, сцябло якой дасягае 7 м у даўжыню. Сцябло хмелю ўецца па гадзіннікавай стрэлцы, яно чатырохграннае і полае ўнутры, карэнішча доўгае і паўзучае. Плод — арэх са спіральна згорнутым зародкам, спее ў жніўні — верасні. Фота Shutterstock.com by New Africa.

У «Пане Тадэвушу», дарэчы, хмель згадваецца сама меней 8 разоў. Вялікі хмельнік каля панскага дома ва ўяўленым Сапліцове адыгрывае вялікую сімвалічную ролю ў звязках паміж эпізодамі. У ім увесь час нехта знікае, быццам за кулісамі, калі аўтару трэба перавесці ўвагу чытача на наступны персанаж і іншую сюжэтную лінію. Вось як, напрыклад, уцякае з захопленага Сапліцова Пратазы ў кнізе 8-й:

Праз момант у каноплях блiснуў шапкай белай,
Што, нiбы голуб, хутка ў цемры праляцела.
Даў выстрал Конаўка па ёй, ды не пацэлiў.
Вось тычкi трэснулi — Пратазы ўжо у хмелi.
«Я пратэстую!»— крыкнуў. Не баяўся болей,
Бо далей меў ён рэчку, луг балотны, поле.

А ў пэўны момант паэмы Міцкевіч нават палічыў абавязковым даць тлумачэнне выключнай важнасці зараснікаў хмелю і канопляў у вайсковай справе:

Таму ў час бiтвы цi наездаў, дратаванняў
Бакi абодва не шкадуюць намаганняў,
Каб толькi затрымаць каноплi за сабою,
Бо тым яны карысныя ў хвiлiну бою,
Што з хмелевым далей злучаюцца спляценнем,
Спрыяючы атакам ды i адступленням.

Так што для класічнага панскага фальварка «залатых часоў» хмель і хмельнік — такі ж абавязковы атрыбут, як і для традыцыйных славянскіх вясельных песень. 

Канец «залатых часоў»

У часы, калі пісалася паэма Міцкевіча, у Панямонні былі асабліва вядомыя вялікія хмельнікі вакол Шчорсаў, дзе месціўся славуты бровар графаў Храптовічаў, ды ў Жалудку. Але эканамічная кан’юнктура ўжо была да іх неспрыяльнай.

Бо спажыванне піва, у параўнанні з гарэлкай, большую частку ХІХ стагоддзя, пад уладай Расійскай імперыі, у нас занепадала, а разам з ім і мясцовая культура хмелю. Усё гэта — праз абсурдную падатковую палітыку, якая аддавала яўную перавагу гарэлцы. 

Толькі ліберальныя рэформы Аляксандра II 1860-х спынілі гэты працэс, але вынікі гэтага сталі адчувальнымі толькі праз пакаленне, у 1880-я. Тады спажыванне піва ізноў пачало імкліва расці і зноў пачалі закладацца прамысловыя хмельнікі. Мінская губерня на рубяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў займала трэцяе месца ў імперыі па валавым зборы хмелю. І, відаць, не так уся губерня, як перадусім яе паўднёвыя паветы — Пінскі і Мазырскі. Якія суседзілі з Валынскай губерняй — імперскім лідарам хмелегадоўлі, якую там развівалі чэшскія каланісты. Да таго ж яны мелі больш цёплы і вільготны клімат, што вельмі важна для прамысловага хмелю. 

Нашым землякам, праўда, навыкаў гэтага промыслу ўжо бракавала. І рашэнню гэтай задачы спрыяла, напрыклад, стварэнне Пятровіцкай школы пладаводства і хмеляводства ў Бабруйскім павеце, пераведзенай пазней у павятовы цэнтр — Бабруйск. Стаўка на развіццё гэтай галіны была адной з ініцыятыў Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі, вядомага такімі сваймі славутымі постацямі, як Эдвард Вайніловіч і Раман Скірмунт.

Юльян Фалат. Збіранне хмелю. 1884 год. Акварэль на паперы. Нацыянальны музей у Варшаве. Фота Europeana.eu.

Савецкія арэлі

Пасля рэвалюцыі хмеляводства было адной з першых галін, у якой пачалі пераважаць калектыўныя формы гаспадарання. Напрыклад, пад Калінкавічамі вырошчваннем хмелю займаліся габрэйскія сельгаскамуны. Захаваліся фота міжваеннага часу, на якіх хмель даглядаюць і збіраюць шчаслівыя камунары, усім сваім выглядам дэманструючы аптымізм і ўпэўненасць у перавагах сацыялізму.

Але пасля вайны наша гадоўля хмелю зазнала чарговы заняпад, і толькі ў пачатку 1970-х пазначыўся новы ўздым. Менавіта тады ў строй увялі большасць новых піўных бровараў Беларусі: Полацкі, Слуцкі, Рэчыцкі, Мінскі № 2 («Крыніца»), Брэсцкі.

Тады ж пад Маладзечнам, каля вёскі з сімвалічнай назвай Літва, быў закладзены і пачаў прыносіць адчувальную аддачу хмельнік плошчай 50 га, які даваў 107 тон высакаякаснай сыравіны штогод. Было і яшчэ некалькі даволі буйных: каля іншай вёскі Літва, ужо Ляхавіцкага раёна, а таксама ў Камянецкім і Бярозаўскім раёнах. Дзе-нідзе рады бетонных слупоў-шпалераў і дагэтуль нагадваюць пра былыя маштабы той гадоўлі. 

Тады Беларусь вырабляла 0,3 працэнта ад сусветнай вытворчасці хмелю, узровень вытворчасці быў нароўні з Турцыяй, Канадай і Паўднёвай Карэяй і ўтрая большы, чым у Аўстраліі. Гэта складала 40—50 % ад уласных патрэбаў, а ў асобныя гады нават і больш. Але падчас гарбачоўскай антыалкагольнай кампаніі нашы хмельнікі, у які ўжо раз, ізноў былі дашчэнту зведзеныя.

Імпартуем, а маглі б самі збіраць

Доўгі час у Беларусі хмельніцтвам займалася фактычна толькі адна сям’я — нашчадкі піянера прыватнага хмельніцтва Валера Антановіча (памёр у 2016 годзе). Яны маюць некалькі прадпрыемстваў і вялікія, на дзясяткі гектараў, хмельнікі на Берасцейшчыне — у Маларыцкім і Пружанскім раёнах. Там збіраюць штогод пад 100 тон хмелю — але гэта не пакрывае і блізка патрэбаў Беларусі. Сённяшняе наша піваварства працуе пераважна на імпартным хмелі. Між тым мы маглі б заняць і расійскі рынак. Для параўнання: суседняя Польшча збірае штогод 2 500 тон шышак хмелю, Чэхія — 5 500, а Германія — 32 500. 

Хмелевая плантацыя ў Замшанах Маларыцкага раёна, 2017 год. Фота Вячаслава Радненава, Piva.by
Цэх перапрацоўкі хмелю ААТ «Бізон». Фота Pivo.by

А самае прыкрае (хоць у размове пра хмель «прыкрасць» можа выглядаць недарэчным каламбурам), што хмель з усім сваім глыбокім гістарычным і этнаграфічным сімвалізмам амаль не прысутнічае як вобраз у сённяшняй папулярнай культуры, не выклікае ў сучаснага беларуса аніякіх асацыяцый. У адрозненне ад нас, у Еўропе шмат дзе ёсць музеі хмелю, дзе можна зразумець усю складанасць і шляхетнасць гэтага старажытнага промыслу, самому расцерці шышкі паміж пальцамі, адчуць розніцу паміж рознымі гатункамі, прайсціся паміж радамі шпалераў і адчуць сябе ў ролі зборшчыка. 

Прыгадваецца нядаўні лозунг: «Культура паляпшае жыццё». Хочацца спадзявацца, што сярод тых, хто чытае гэты артыкул, знойдуцца і людзі, якія ў будучыні змогуць забяспечыць Беларусь і якасным хмелем уласнай вытворчасці, і годным сімвалічным асэнсаваннем гэтай старажытнай і годнай культуры.

Каментары2

  • 1964
    14.09.2024
    Starci na chmelu
  • Уборка хмеля. Дневник Джорджа Оруэлла
    15.09.2024
    2.9.31 до 19.9.31
    Хмелю нужна опора – жерди или проволока футов в десять высотой; сажают его рядами, в ярде или двух один от другого. Сборщик должен просто сорвать плеть и собрать шишки в корзину, стараясь, чтобы туда не попали листья. На практике, конечно, этого избежать нельзя, опытные сборщики, чтобы увеличить объем, подкладывают столько листьев, сколько вытерпит фермер. Навыками сбора овладеваешь быстро; трудности – три: весь день стоишь (обычно мы проводили на ногах десять часов в день), тля и повреждение рук. От сока хмеля руки становятся черными, как у негра, смыть можно только илом, а через день или два кожа трескается, стебли своими колючками режут ладони. По утрам, когда порезы еще не открылись, руки причиняли мучительную боль, и даже сейчас, когда я это печатаю (10 октября), следы видны. Большинство людей, убирающих хмель, занимаются этим ежегодно с детства, работают с молниеносной быстротой и знают разные хитрости: например, встряхивают корзину, чтобы шишки легли более рыхло, и т. д. Успешнее всего работали семьи, где двое или трое взрослых обирали плети, а пара детей подбирала опавшие шишки и снимала со случайно оставленных стеблей. Законы о детском труде не принимаются в расчет, и детей гоняют почем зря. Женщина по соседству с нами, типичная старорежимная жительница Ист-Энда, понукала внуков, как рабов («Пошевеливайся, Роз, ленивая девчонка, подбирай живее. Смотри, доберусь до тебя, надеру задницу»), покуда дети, лет шести и десяти, не падали на землю и тут же не засыпали. Но работа им нравилась и, думаю, была не вреднее школы.
    Что касается заработка, система оплаты была такая. Два или три раза в день собранное замеряют, и вам полагается определенная сумма (в нашем случае два пенса) за бушель. Хорошая плеть дает полбушеля шишек, и хороший сборщик может обобрать ее минут за десять, так что теоретически за шестидесятичасовую рабочую неделю можно заработать 30 шиллингов. Но на практике это невозможно.
    ...Об этом была песня, старуха из Ист-Энда с внуками пели ее постоянно:
    Чертовы шишки!
    Чертовы шишки!
    Мерщик придет, все заберет,
    Греби их с земли, в корзину клади,
    Мерить станет,
    Меры не знает,
    Чтоб им пусто было!

«Лаўлю на сабе позіркі людзей сталага ўзросту». Беларуска ў 32 гады наважылася хадзіць з кіем, які быў прапісаны ёй даўно

«Лаўлю на сабе позіркі людзей сталага ўзросту». Беларуска ў 32 гады наважылася хадзіць з кіем, які быў прапісаны ёй даўно

Усе навіны →
Усе навіны

Назвалі нобелеўскіх лаўрэатаў па медыцыне і фізіялогіі

Крыху зменіцца парог сумы падарункаў, з якіх не трэба плаціць падатак2

На захадзе Мінска гарэў гандлёвы цэнтр

У Брэсце пачалі судзіць ужо 11-ю групу за «грубае парушэнне парадку» ў 2020 годзе

Сіноптыкі расказалі пра невялікае пацяпленне і прыход бабінага лета2

Мінімум чатыры шахеды заляцелі ў Беларусь за ноч і раніцу4

Бондарава выклікала на дзяцей міліцыю, але там не зразумелі, што не так6

У наступным годзе змяняць умовы працы маршрутак

Ці можа час ісці ў адваротным кірунку? Упершыню ў гісторыі даказана, што так5

больш чытаных навін
больш лайканых навін

«Лаўлю на сабе позіркі людзей сталага ўзросту». Беларуска ў 32 гады наважылася хадзіць з кіем, які быў прапісаны ёй даўно

«Лаўлю на сабе позіркі людзей сталага ўзросту». Беларуска ў 32 гады наважылася хадзіць з кіем, які быў прапісаны ёй даўно

Галоўнае
Усе навіны →