Беларусы і «выклятыя жаўнеры»: паміж дзвюма таталітарнымі ідэалогіямі
26 лютага ў Гайнаўцы на Падляшшы ў Польшчы прайшоў марш, арганізаваны актывістамі падляскага аддзелу нацыяналістычнай арганізацыі Нацыянальна-радыкальны лягер (Obóz Narodowo-Radykalny). Летась палітыкі з апазыцыйнай Грамадзянскай плятформы падалі просьбу ў Галоўную пракуратуру Польшчы забараніць гэтую групоўку за прапаганду «фашысцкай ідэалёгіі».
Каля сотні маладых людзей — бальшыню зь якіх складалі прыежджыя — прайшлі надвячоркам вуліцамі гэтага 20-тысячнага гарадка, выгукваючы лёзунгі накшталт: «Буры — наш герой!», «Вялікая хрысьціянская Польшча!», «Вечная памяць вам, выклятыя жаўнеры!», «Сярпом і молатам па чырвоных падонках!». Па ходніках ішлі апанэнты гэтага маршу, якія час ад час сьвісталі і крычалі; «Буры — ня наш герой!», «Фашысты, няма нашай згоды на нацыяналізм!» Марш ахоўвала паліцыя, ніякіх гвалтоўных інцыдэнтаў не адбылося.
Гайнаўскі марш быў прымеркаваны да Дня нацыянальнай памяці пра «выклятых жаўнераў» (Narodowy Dzień Pamięci «Żołnierzy Wyklętych»), які, згодна з парлямэнцкай пастановай 2011 году, у Польшчы адзначаецца 1 сакавіка. Дзень, хоць і не выходны, лічыцца польскім нацыянальным сьвятам, прысьвечаным памяці змагароў антыкамуністычнага падпольля, якое ня склала зброі пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны і змагалася з камуністычнай уладай. [Сама назва «выклятыя жаўнеры» ўжываецца з 1993 года, калі яе ўпершыню выкарасталі ў назве выставы, прысвечанай антыкамуністычнаму пасляваеннаму падполлю ў ПНР.]
Праблема з гэтым сьвятам для беларусаў на Падляшшы палягае ў тым, што галоўны кандыдат польскіх нацыяналістаў на мясцовага героя — Рамуальд Райс, псэўданім «Буры» — бачыцца беларусамі як злачынец і бандыт. «Буры» адказны за спаленьне ў 1946 годзе некалькіх вёсак і забойства некалькіх (паводле некаторых падлікаў — васьмі) дзясяткаў чалавек мірнага беларускага насельніцтва на Падляшшы, уключна зь дзецьмі і жанчынамі.
Сёньня ніхто з сур’ёзных польскіх гісторыкаў не аспрэчвае факту, што масавыя забойствы беларусаў у 1946 годзе нельга апраўдаць ніякімі вайсковымі ці палітычнымі прычынамі і што грунтаваліся яны перш за ўсё на рэлігійнай і нацыянальнай нецярпімасьці і нянавісьці католікаў-палякаў да праваслаўных-беларусаў. Польскія сьледчыя з Інстытуту нацыянальнай памяці, якія дасьледавалі справу «Бурага» ўжо ў нашым стагодзьдзі, у 2005 годзе прыйшлі да высновы, што дзеяньні «Бурага» ў студзені-лютым 1946 году на Беласточчыне «мелі прыкметы генацыду».
Я неаднаразова пісаў пра гэты трагічны пэрыяд беларускай гісторыі, у тым ліку і на сайце Свабоды. Паколькі аднак, як кажуць цынікі, «гісторыя мяняецца» і «гісторыя заўсёды пішацца заднім чыслом», лічу, што варта прыгадаць коратка яшчэ раз тое, што датычыць «геройства» Рамуальда Райса, каб зразумець, чым насамрэч зьяўляецца марш польскіх нацыяналістаў у Гайнаўцы, дзе беларусы, паводле афіцыйных зьвестак, складаюць чацьвёртую частку насельніцтва, а паводле неафіцыйных — ня менш за палову.
31 студзеня 1946 году «выклятыя жаўнеры» з аддзелу «Бурага» забілі 30 праваслаўных фурманаў з 12 вёсак — Краснае Сяло, Збуч, Чыжы, Вялікія Пасечнікі, Ягаднікі, Лозіцы, Махнатае, Залешаны, Ракавічы, Крывая, Арэшкава, Выганоўская Волька — якія, на загад улады, паехалі ў пушчу на нарыхтоўку дроваў для школы. «Буры» загадаў адпусьціць усіх фурманаў-каталікоў, а праваслаўных ягоныя жаўнеры, паводле некаторых сьведчаньняў, забівалі сякерамі, бо шкадавалі патронаў.
1 лютага «Буры» спаліў вёскі Залешаны і Выганоўскую Вольку. У Залешанах ягоныя жаўнеры забілі 15 чалавек, пераважна жанчын і дзяцей.
2 лютага аддзел «Бурага» спаліў вёску Зані (забіўшы 24 чалавекі) і Шпакі (загінулі 9 чалавек). Я быў у Занях у 1990 годзе і гаварыў са сьведкамі той трагедыі. Дазволю сабе працытаваць адно сьведчаньне 50-гадовай жанчыны, якое я тады запісаў і апублікаваў у беластоцкай «Ніве». У 1946 годзе сьведцы было шэсьць гадоў, і яна цудам ацалела ў тым пагроме:
«Мама ўзялі польскую ікону, была ў нас адна, і выйшлі на двор. Мы ўсе за ёю. Брат, я памятаю, пасьпеў захапіць з сабою школьны тарністар. Мы хадзілі ў школу ў Занях, вучыў нас найстарэйшы наш брат, Янак, яго ў той час дома не было, бо старэйшыя хлопцы і мужыкі здаўна ўжо ў хатах не начавалі. Хто дзе, у клуні, на вышках у хляве або на грушы, абвязаўшыся вяроўкаю, каб ня ўпасьці, калі засьне. Стаімо мы перад нашым домам, а яны ідуць вуліцай і заходзяць у наш панадворак. Адзін зь іх узяў і прыставіў мне пісталет да галавы. «Поляцы чы бялорусы?» — пытаецца. «Пане, мы поляцы, не забівайце нас», — кажуць мама. — «Як пан не вежы, то нех запыта у сонсядкі. Она католічка». Цераз вуліцу жылі католікі, нашы суседзі. Мама пабачылі, што суседка …цкая стаіць перад домам, і падумалі, што за нас заступіцца. Бо мы зь імі жылі як адна сям’я, гэта я тут праўду, як на споведзі, кажу. Яны былі бедныя, а нашы мама былі шчырыя, спагадлівыя, і памагалі ім чым маглі. Адзін пайшоў пытацца, ці палякі мы. І тая …цкая сказала, ведаеце, з такой пагардай ці са злосьцю: «Так, так, полякі». Ён вярнуўся і стрэліў зь пісталета маме ў галаву. Я бачыла, як страшна пырснула кроў маме з галавы. Мама ўпалі каля хаты. Брат Ёзік кінуўся ўцякаць за хату, за ім стралялі, але не пацэлілі. Ён прасядзеў усю ноч у акопах за вёскай, вярнуўся на другі дзень, ужо на папялішча. А нас зь сястрою і з тымі сяброўкамі запхнулі ў хату. Адзін зь іх прынёс ад суседзяў акалот саломы, яны ім уваход у пограб закрывалі, бо дзьвярэй не было, завалок яго на гару і запаліў. І потым пайшлі паліць далей».
Як ні дзіўна, у 1995 годзе суд у Варшаве рэабілітаваў «Бурага», на просьбу ягоных нашчадкаў. Суд вырашыў, што забіваючы і палячы мірнае праваслаўнае жыхарства Рамуальд Райс знаходзіўся ў «абставінах вышэйшай неабходнасьці, якая прымушала яго рабіць дзеяньні не заўсёды адназначныя этычна».
Гісторык Алег Латышонак, якога я калісьці пытаў пра гэтую відавочную супярэчнасьць паміж судовым рашэньнем 1995 году і высновай Інстытуту нацыянальнай памяці 2005 году адносна «Бурага», сказаў:
«Тут памылку зрабіў Вайсковы суд, бо ён выдаў прысуд, які супярэчыць польскай канстытуцыі. Канстытуцыя сьцьвярджае, што найвышэйшай каштоўнасьцю ёсьць чалавечае жыцьцё, і тут няма ніякага апраўданьня [для рэйду «Бурага»]. Тады [калі Вайсковы суд агучыў свой прысуд] быў іншы час — усё адбывалася на такім уздыме, маўляў, цяпер мы выпраўляем памылкі камуністычнай улады. Тады гэты суд рэабілітаваў пагалоўна ўсіх. Гэта датычыла ня толькі «Бурага», але і іншых падпольшчыкаў, якія таксама мелі шматлікія крымінальныя справы, зьвязаныя ўжо не зь беларусамі, а з палякамі».
Вядома, актывістаў з Нацыянальна-радыкальнага лягеру ніякімі аргумэнтамі — ні сьведчаньнямі відавочцаў, ні сьледзтвам Інстытуту нацыянальнай памяці — не пераканаеш. Калі нешта іх і можа пераканаць, дык гэта рэакцыя польскага грамадзтва, якое ў цэлым да праблемы «выклятых жаўнераў» ставіцца неадназначна. Чуваць галасы, што «Бурага» (якога камуністы злавілі і павесілі ў 1949) нельга залічваць у пантэон пацярпелых змагароў з камунізмам, перш за ўсё з увагі на злачынства генацыду супраць падляскіх беларусаў. Але пытаньне ў тым, як доўга і як настойліва палякі будуць падаваць такія галасы. Бо самі беларусы ў Польшчы, баюся, ня ў змозе абараніць праўду аб забойствах сваіх землякоў у 1946 годзе.
У часы камуністычнай Польшчы ўсе бязьвінна забітыя і спаленыя «Бурым» беларусы былі гуртам залічаныя ў ахвяры «змаганьня за ўсталяваньне народнай улады» ў краіне. То бок, жыхары Залешанаў і Заняў загінулі нібыта за тое, што хацелі камунізму ў Польшчы. Такая была ідэалягічная ўстаноўка камуністаў, і разбурыць яе ўдалося толькі ў пачатку 1990-х гадоў журналістам тыднёвіка «Ніва» ў Беластоку (дзе тады працаваў і я), якія пагаварылі са сьведкамі крывавых падзей 1946 году і запісалі іхныя сьведчаньні ўпершыню так, як яны прагучалі. Прайшло паўстагодзьдзя, і гэтая камуністычная ўстаноўка вяртаецца зноў, гэтым разам у ідэалёгіі польскіх нацыяналістаў з прыпахам фашысцкіх ідэй. Гісторыя, як кажуць, паўтараецца двойчы — першы раз як трагедыя, другі раз як фарс. Мне, зразумела, хацелася б глядзець на марш нацыяналістаў у Гайнаўцы як на фарс. Але чамусьці па сьпіне ходзіць мароз.
Каментары